અયોધ્યા વિશેષ

અયોધ્યા નગરી, કદીથી સદી સુધી

- રક્ષા ભટ્ટ

કેટલાક ઇતિહાસકારોના મતે કેટલાક અયોધ્યાની ઉંમર અથર્વવેદ જેટલી છે, કારણ કે અયોધ્યાના ઉલ્લેખો અથર્વવેદમાં પણ મળી આવે છે અને અયોધ્યામાં વહેતી સરયુના ઉલ્લેખો તો ૩૫૦૦ વર્ષો પહેલાં સંકલિત ઋગ્વેદમાં પણ પ્રાપ્ય છે.

એટલું જ નહીં, અયોધ્યા નગરીનું મૂળ સંસ્કૃત નામ એવું ‘સાકેત’ હિન્દુ મહાકાવ્યોમાં વિષ્ણુલોક તરીકે વર્ણવીત છે, જે વિષ્ણુલોકમાં ભગવાન વિષ્ણુ વાસ કરે છે; જ્યાં કોઈ ચિંતાફિકર નથી અને જેના સ્વર્ગીય સુખમાં મોક્ષ પામેલા આત્માઓ સુખેથી રહે છે.

આટલી સુખદાયી અયોધ્યા નગરી અતિપ્રાચીન હિન્દુ નગરી હોવા ઉપરાંત ભારતીય પુરાતત્ત્વ સર્વેક્ષણના સર્વેક્ષણના પ્રથમ ડિરેક્ટર જનરલ અને વિશ્વ વિખ્યાત બ્રિટિશ પુરાતત્ત્વવિદ એલેક્ઝાન્ડર કનિંગહામની શોધખોળનું અતિ ચહીતું સ્થાન પણ હતું, જ્યાં તેઓએ મણિ પર્વત, કુબેર પર્વત અને સુગ્રીવ પર્વતને આઇડેન્ટીફાય કર્યા હતા.

હિન્દુ સાહિત્ય ઉપરાંત બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પણ સાકેતના નામથી ઉલ્લેખિત આ નગરીમાં વળી સરયુ વહે છે, જે સરયુ શારદામાં ભળે છે અને આવા મિલનના કાંઠે અને ઘાટે આપણને માત્ર નદી જ નહીં, પરંતુ રમતા રામ પણ જડે છે, જે રામ મહર્ષિ કશ્યપના વંશજ છે; જે રામ સૂર્યવંશી છે; જે રામ દશરથનંદન છે; જે રામ મર્યાદા પુરુષોત્તમ છે અને જે રામ ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર પણ છે.

ભગવાન વિષ્ણુના રામાવતારની આ ભૂમિની ઉત્તરે ડુમરીયાગંજ છે જે નેપાળની સરહદથી માત્ર ૩૦ કિ.મી. દૂર છે. તેની દક્ષિણે બસ્તી છે જ્યાં પ્રાચીન કાળમાં ગુરુ વશિષ્ઠનો આશ્રમ હતો. તેની પૂર્વે કુશીનગર છે જે ગૌતમ બુદ્ધના પરિનિર્વાણના શ્વાસ લઈને શ્વસે છે અને તેની પશ્ચિમે છે ફૈજાબાદ જે સરયુના દક્ષિણ કિનારે કેટલાંક ઐતિહાસિક મુસ્લિમ સ્મારકો લઈને સદીઓથી જીવે છે.

કદીથી સદીનું આવું ભૌગોલિક સ્થાન ધરાવતી અયોધ્યા નગરીને રામાયણ અને મહાભારતે પૌરાણિક નગર કહ્યું છે કે જે નગર એક કાળમાં રઘુવંશીરામ સહિત કૌશલના ઇશ્વાકુ રાજાઓની રાજધાની હતી અને જ્યાંથી ઈ.સ. પૂર્વે ચોથી શતાબ્દીની જૈન તીર્થંકરની ટેરાકોટાની પ્રતિમા પણ મળી આવી છે. એટલું જ નહીં, પાંચ જૈન તીર્થંકરોની જન્મભૂમિ ગણાતી આ નગરીમાં બુદ્ધ અને મહાવીર પણ આવ્યા હતા તેવા ઉલ્લેખો બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મગ્રંથોમાં મળી આવે છે.