પાંજો કચ્છ

કુંભારોને માટી ન મળે તો કેમ કામ કરે?

- સુચિતા બોઘાણી કનર

કચ્છના પરંપરાગત કુંભારીકામ કરતાં કુંભારોને માટી મળતી નથી, તેમની પાસે પૂરતી જગ્યા નથી, પૂરતું માર્કેટિંગ પણ નથી. આથી જ નવી પેઢી હવે નવા વ્યવસાયો અપનાવી રહ્યા છે.

કચ્છના કુંભારો માટલાં, તાવડી જેવા રોજિંદા ઉપયોગનાં સાધનો ઉપરાંત બોટલ, વાસણો, ગલ્લા, ગરબા, દીવડા, રમકડાં, કુંડા જેવી અનેક વસ્તુઓ બનાવે છે. ક્યારેક લગ્ન માટેની ચૉરી કે જન્મ-મરણ પ્રસંગે ઉપયોગી માટલીઓ પણ સર્જે છે.

પાંચ હજાર વર્ષ જૂની સિંધુ સંસ્કૃતિ સમયની કલા પણ કચ્છમાં હજુ જીવંત છે.

ભૂકંપ પછી કચ્છના વિકાસાર્થે ઉદ્યોગોને મળેલી ક૨ રાહત પછી આ સરહદી જિલ્લાની સૂરત જ પલટાઈ ગઈ છે. ઉદ્યોગોના કારણે દેશનાં અલગ-અલગ રાજ્યોમાંથી આવેલા લોકોથી ગાંધીધામ, ભુજ અને મુન્દ્રા જાણે મેટ્રોપોલિટિન શહેરો બની ગયાં હોય તેવું લાગી રહ્યું છે. આધુનિકીકરણ અને વિકાસ થયો હોવા છતાં કચ્છે પોતાની આગવી ઓળખ સમાન કલા સાચવી રાખી છે, પરંતુ હવે ધીરે-ધીરે આજીવિકાના બીજા વિકલ્પો ખુલ્લા થવા લાગતાં નવી પેઢી પરંપરાગત કલાઓને પોતાનો વ્યવસાય બનાવવાના બદલે તે અન્ય કામો તરફ વળી રહી છે. તેથી જ અમુક કલા જાણનારા બહુ ઓછા કારીગરો રહ્યા છે. આવી કલાઓનું જતન કરવું જરૂરી છે. આવી જ એક કલા છે કુંભારીકલા. ફ્રીઝ, સ્ટીલનાં વાસણોના જમાનામાં આજે માટલાંકે માટીનાં વાસણો લોકમાનસમાંથી ધીરે ધીરે દૂર ખસી રહ્યાં છે. કચ્છના કુંભારોને આધુનિકીકરણ ઉપરાંત તેમના માટે મહત્ત્વનો એવો કાચો માલ એટલે કે માટી મેળવવાનું કામ દિવસે-દિવસે અઘરું બની રહ્યું છે.ઉપરાંત તેમને પોતાનું કામ કરવા માટે પહેલાં જેટલી જોઈએ તેટલી જગ્યા સહેલાઈથી મળતી હતી, પરંતુ આજે સીમાડા પણ સામાન્યજનો માટે, ઉદ્યોગો માટે ઉપયોગી બન્યા હોવાથી ત્યાં કુંભારો માટે પૂરતી જગ્યા રહી નથી.આથી કુંભારીકલા અસ્તાચળ તરફ ધસી રહી હોય તેવું લાગી રહ્યું છે. કચ્છની લોકકલાના સંવર્ધન માટે કામ કરતી વિવિધ સંસ્થાઓ કુંભારી કલા જીવંત રહે તે માટે પ્રયત્નશીલ તો છે, પરંતુ આ પ્રયત્નો ઓછા પડી રહ્યા હોય તેવું લાગી રહ્યું છે.