શું છે વર્ષાચક્રનું ચક્કર?

ક્લાઈમેટ ચેન્જનું પરિણામ હોય કે બીજાં કારણ, ચોમાસાની પૅટર્ન બદલાઈ રહી છે. એમાંય આ વખતે પહેલાં છેક ભૂમધ્ય સમુદ્રના માથે જામેલાં તોફાનને લીધે કમોસમી વરસાદ આવી પડ્યો, પછી વાવાઝોડા ‘બિપરજૉય’ને કારણે મેઘરાજાની સવારીનું મુહૂર્ત બગડ્યું અને એ પછી એકધારાં વરસેલાં પાણીએ હાલત કફોડી કરી નાખી.

- નિતુલ ગજ્જર (વડોદરા)

સામાન્ય રીતે ૧ જૂને કેરળના દરિયાકિનારે સીઝનનો પહેલો વરસાદ સા થાય એ પછી ધીરે ધીરે ભારતમાં ચોમાસું જામવા માંડે. જો કે પાછલાં કેટલાંક વર્ષોથી ચોમાસાની પૅટર્ન બદલાઈ રહી છે. આ વર્ષે જ જોઈએ તો મે મહિનાના ત્રીજા સપ્તાહે તો ઘણા વિસ્તારોમાં ચોમાસા જેવો વરસાદ ખાબક્યો. ચોમાસાની વિધિવત્ શરૂઆત પહેલાં આવાં ઝાપટાં પડે છે, પરંતુ આ વખતે વેસ્ટર્ન ડિસ્ટર્બન્સ તરીકે ઓળખાતી હવામાનની સ્થિતિને કારણે માહોલ એકદમ ચોમાસા જેવો જ જામી ગયો.

વેસ્ટર્ન ડિસ્ટર્બન્સ એ આમ તો યુરોપ, આફ્રિકા અને એશિયા એ ત્રણ ખંડ વચ્ચે ઘેરાયેલા ભૂમધ્ય (મેડિટરેનિયન) સમુદ્રના માથે સર્જાતા વાવાઝોડા જેવું તોફાન છે, પણ એની અસર ભારતના ઉત્તર અને પશ્ચિમ ભાગથી માંડી છેક બાંગ્લાદેશ સુધી જોવા મળે છે. વરસાદની સીઝન વગર મુખ્યત્વે ભૂમધ્ય અને કૅસ્પિયન સમુદ્ર પર સર્જાતાં આ વરસાદી તોફાનોને વેસ્ટર્ન ડિસ્ટર્બન્સ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ વખતે આ કુદરતી રમખાણને લીધે ઉતાવળે શરૂ થયેલું ચોમાસું સરેરાશથી નબળું રહેવાની શક્યતા નિષ્ણાતો જોઈ રહ્યા છે. ચોમાસું માથે છે ત્યારે વરસાદ વિશેની કેટલીક એવી વાત અહીં કરવી છે, જે સામાન્યપણે લોકોના ધ્યાનબહાર રહી જતી હોય છે.

વેધર ફોરકાસ્ટિંગ-હવામાનના વરતારામાં ભારત પણ દુનિયાના અન્ય દેશની જેમ જ સેટેલાઈટ ઈમેજ, વાદળોની રચના, હવાના દબાણ, વગેરેનું નિરીક્ષણ કરીને ડેટા તૈયાર કરે છે. સરકાર હસ્તકના ભારતીય હવામાન વિભાગ ઉપરાંત સ્કાયમેટ જેવી કેટલીક પ્રાઈવેટ કંપની પણ વાતાવરણનો અભ્યાસ કરે છે. ગુજરાતમાં આ વખતે વહેલું ચોમાસું બેઠું એનું કારણ જણાવતાં દિલ્હીસ્થિત સ્કાયમેટ વેધર સર્વિસના મુખ્ય હવામાનશાસ્ત્રી મહેશ પલાવત ચિત્રલેખાને કહે છેઃ

‘ચોમાસાની અનિયમિતતા પાછળ વેસ્ટર્ન ડિસ્ટર્બન્સ મુખ્ય કારણ છે. આ વર્ષે એપ્રિલ અને મે એ બન્ને મહિનામાં આ પ્રકારની સ્થિતિ સર્જાતાં ખેતીવાડીને અસર કરે એવાં માવઠાં થયાં છે. એ માટે ક્લાઈમેટ ચેન્જ જવાબદાર હોવાની પણ શક્યતા છે. જો કે જ્યાં સુધી એકસાથે સતત સાત-આઠ વર્ષ સુધી આ રીતની પરિસ્થિતિ ન સર્જાય ત્યાં સુધી એને ક્લાઈમેટ ચેન્જનું નામ આપવું યોગ્ય નથી.’

ભૂમધ્ય અને કૅસ્પિયન સમુદ્ર પર સર્જાતાં વરસાદી તોફાનોની અસર છેક ભારત સુધી પહોંચે છે. હમણાં આપણે એનો અનુભવ કર્યો.