મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

ક્રોધના ઘોડાની લગામ સારથિના હાથમાં હોય છે. જે સારથિ લગામ હાથમાં રાખીને નિષ્ક્રિય બેસી રહે છે એ સાચો સારથિ નથી, પરંતુ લગામ વડે ક્રોધ રૂપી ઘોડાને જે વશમાં રાખે છે એ સાચો સારથિ ગણાય.

- દીપક સોલિયા

ભૂલથી વસ્ત્રોની અદલાબદલી થવા જેવી નાની વાતે શર્મિષ્ઠા અને દેવયાની વચ્ચે થયેલા મોટા ઝઘડામાં શર્મિષ્ઠાના ધક્કાથી દેવયાની કૂવામાં પડી ગઈ. એ વખતે વનમાં શિકારે નીકળેલો રાજા યયાતિ કૂવામાંની દેવયાનીનો અવાજ સાંભળીને કૂવા પાસે આવ્યો. થયાતિએ દેવયાનીના કહ્યા મુજબ જમણો હાથ પકડીને કૂવામાંથી એને બહાર કાઢી. પછી રાજા તો ઝાઝી વાત કર્યા વિના તરત પોતાની નગરીમાં પાછો ફર્યો, પરંતુ દેવયાની ઘરે પાછી ન ફરતાં જંગલમાં જ અડિંગો જમાવીને બેસી રહી. પિતા શુક્રાચાર્યએ જંગલમાં દોડાદોડી કરીને એને શોધી કાઢી.

એમણે આખી ઘટના વિશે જાણ્યા બાદ પુત્રી દેવયાનીને ઉપદેશ આપ્યો: ‘સૌકોઈ પોતાના ગુણ-દોષો પ્રમાણે સુખી-દુઃખી થાય છે. તે કોઈ ખરાબ કામ કર્યું હોવાને લીધે તારા પર દુઃખ આવ્યું. હવે ક્રોધ છોડી દે. ક્રોધના ઘોડાની લગામ સારથિના હાથમાં હોય છે. જે સાથિ લગામ હાથમાં રાખીને નિષ્ક્રિય બેસી રહે છે એ સાચો સારથિ નથી, પરંતુ લગામ વડે ક્રોધ રૂપી ઘોડાને જે વશમાં રાખે છે એ સાચો સાથિ ગણાય. જે માણસ મનમાં જાગેલા ક્રોધને ક્ષમા વડે વશમાં કરી લે છે એ વાસ્તવમાં આખા જગતને વશમાં કરી શકે છે. બીજા પીડા આપે તેમ છતાં જે માણસ દુ:ખી થતો નથી એ ચારેય પુરુષાર્થો માટે યોગ્ય પાત્ર બની રહે છે. બે જણ લડી પડે અને વેર રાખે ત્યારે એમને જોઈને ડાહ્યા મનુષ્યો એમને અનુસરતા નથી, કારણ કે લડનાર અને વેર રાખનાર તો બાલક-બાલિકા ગણાય.’

દેવયાની પણ ગાંજી જાય એવી નહોતી. એણે વળતી દલીલો કરી: ‘હું સ્વીકારું છું કે હું બાલિકા છું, છતાં મારામાં પણ સમજ તો છે જ. શર્મિષ્ઠાએ મને જે કહ્યું એનો સાર એ હતો કે તમે, શુક્રાચાર્ય ભિખારી છો. શર્મિષ્ઠાના પિતા એવા દાનવરાજ વૃષપર્વાની ભીખ પર નભો છો. તમે રાજાનાં વખાણ કરીને ભીખ મેળવો છો. રાજા વૃષપર્વા અને એમની દીકરી શર્મિષ્ઠાની આવી રીતે બીજાનાં કુળ અને ચારિત્ર્યની ટીકા કરતાં હોય તો એ પાપી ગણાય. આવા પાપી બુદ્ધિવાળા લોકો સાથે સમજદાર અને બુદ્ધિશાળી લોકોએ ન રહેવું જોઈએ. એના કરતાં ત્યાં જઈને રહેવું જોઈએ જ્યાં ગુણોનો સાચો આદર થતો હોય. આ કારણે હું વૃષપર્વાની નગરીમાં નથી રહેવા માગતી. આપણે એમની નગરી છોડી દેવી જોઈએ.’