ઘુડખર બડું અલગ મિજાજ ધરાવતું છે આ પ્રાણી

ગુજરાતનો વનવિસ્તાર દેશનાં બીજાં રાજ્યો કરતાં ઓછો ભલે હોય, પરંતુ વન્યસૃષ્ટિની બાબતમાં ગુજરાત સમૃદ્ધ છે. વિશ્વનાં દુર્લભ પ્રાણીઓ એશિયાટિક સિંહની જેમ ઘુડખર (વાઈલ્ડ એસ) પણ માત્ર ગુજરાતમાં જ જોવા મળે છે. લોકસભાની ચૂંટણીના માહોલ વચ્ચે ઘુડખરની વસતિગણતરી કરવામાં આવી એટલે બહુ ઓછા લોકોનું ધ્યાન એના પર પડ્યું. આ પ્રજાતિના પ્રાણીની સંખ્યામાં ખાસ્સા વધારાની ધારણાને લઈને વન્યપ્રેમીઓમાં ખુશીની લહેર જોવા મળી રહી છે ત્યારે આવો જાણીએ, રણને ખૂંદતા આ પ્રાણીના અસ્તિત્વ વિશે.

- દેવેન્દ્ર જાની (રાજકોટ)

ગુજરાતમાં તો એ દિવસોમાં લોકસભા ચૂંટણી માટેનું મતદાન પૂરું થઈ ગયું હતું, પરંતુ દેશના બીજા ઘણા વિસ્તારોમાં હજી ચૂંટણીની ગરમી હતી. ગુજરાતમાંય ગરમી હતી જ, પણ અલગ પ્રકારની. મે મહિનાના છેલ્લા દિવસોમાં આકાશમાંથી રીતસર અગ્નિવર્ષા થઈ રહી હતી અને એ વચ્ચે કચ્છના નાના રણમાં વન વિભાગના ૭૦૦ જણનો સ્ટાફ આશરે ૧૫૦૦ વૉલિન્ટિયર્સ સાથે મળીને એક મહત્ત્વની કવાયત કરી રહ્યો હતો.

એ કવાયત હતી ઘુડખરની ગણતરીની. ઘુડખર એ પહેલી નજરે ગધેડા જેવું દેખાતું પ્રાણી. ઘુડ એટલે ઘોડો અને ખરનો અર્થ ગધેડો. જો કે આમ તો એ ખચ્ચર અને ગધેડાથી થોડાં અલગ લક્ષણ ધરાવતી જુદી જ પ્રજાતિનું પ્રાણી છે, જે જંગલી અથવા રાની ગધેડા (ઈન્ડિયન વાઈલ્ડ ઍસ) તરીકે પણ ઓળખાય છે. હિંદીમાં એને ગોરખર કહે છે. વાસ્તવમાં ઘુડખર આ બન્ને પ્રાણી કરતાં જીવશાસ્ત્રીય અને વૈજ્ઞાનિક બન્ને રીતે અલગ જાતિનું છે. ઘુડખર એક ખડતલ પ્રાણી છે અને એનું વજન ૭૦થી ૯૦ કિલો સુધીનું હોય છે. ઘુડખરના શરીરનો ઉપરનો ભાગ પીળાશ રંગનો હોય છે, જ્યારે હોઠ અને નાક કાળા રંગનાં હોય છે. નર અને માદા બન્ને સરખાં રૂપ-રંગ ધરાવે છે.

એશિયાટિક સિંહ જેમ આખા ભારતમાં માત્ર ગુજરાતમાં જોવા મળે છે એમ ઘુડખર પણ માત્ર કચ્છના નાના રણમાં જોવા મળે છે. ત્યાં આ પ્રાણીઓની વસતિને ધ્યાનમાં લઈ એના ૪૯૫૪ ચોરસ કિલોમીટર જેટલા વિસ્તારને વર્ષ ૧૯૭૩માં ઘુડખર અભયારણ્ય તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો અને આ જ આખા વિસ્તારમાં કુલ ૩૫૦ જેટલા પૉઈન્ટ પર હમણાં ઘુડખરની ગણતરી કરવામાં આવી. ગીરમાં સિંહોની ગણતરીની જેમ આધુનિક ટેક્નોલૉજીની મદદ અહીં પણ લેવામાં આવી.