ભારતમાં રાજ્યોની પુનર્રચના પડકારો અને ઉકેલ

દેશ આઝાદ થયો પછી પણ પ્રશ્નો ખતમ નહોતા થયા. એમાંય રાજ્યોની રચના કઈ રીતે કરવી એ સવાલે તત્કાલીન રાજકીય નેતાઓની કસોટી કરી લીધી હતી. ભાષાવાર રચનાની ગાંધીજીએ હિમાયત કરી હોવા છતાં નહેરુએ એ ન અપનાવતાં આંદોલનો પણ થયાં. ભાષા ઉપરાંત અન્ય કારણોને લીધે પણ રાજ્યો રચાતાં આવ્યાં.

ચંદુ મહેરિયા

બ્રિટિશરોની ગુલામીમાંથી ભારત આઝાદ થયું ત્યારે દેશમાં ચાર પ્રકારનાં ઘટક રાજ્યો અસ્તિત્વમાં હતાં : ‘અ' વર્ગના નવ (૯) રાજ્યોમાં પંજાબ, મધ્યપ્રદેશ, ઉત્તર પ્રદેશ, બિહાર, આસામ, બંગાળ, ઓરિસ્સા, મદ્રાસ અને મુંબઈનો સમાવેશ થતો હતો. મધ્યભારત, મૈસુર, સૌરાષ્ટ્ર, રાજસ્થાન, હૈદરાબાદ, પતિયાલા (‘પેપ્સ’, ઈસ્ટ પંજાબ સ્ટેટસ યુનિયન) અને કોચીન-ત્રાવણકોર એ સાત (9)‘બ’ વર્ગનાં રાજ્યો હતાં. આ સાત રાજ્યો દેશી રજવાડા કે તેના એકમો હતા. દિલ્હી, કચ્છ, મણિપુર, દુર્ગ, 'ત્રિપુરા, અજમેર, વિલાસપુર, ભોપાલ, હિમાચલ પ્રદેશ અને વિંધ્યપ્રદેશ એ દસ (૧૦) ટચૂકડા વિસ્તારો ‘ક’ વર્ગમાં મુકાયા હતા. આંદામાન-નિકોબાર કેન્દ્રશાસિત ‘ડ’ વર્ગમાં હતું.

આ ચાર પ્રકારનાં ઘટક રાજ્યોનો દરજ્જો અને અધિકારો સમાન નહોતા. તેમનું માળખું યોગ્ય રીતે ગોઠવાયું નહોતું. અંગ્રેજ અમલ દરમિયાન પણ રાજ્યોનું માળખું અવ્યવસ્થિત હતું.

પ્રાદેશિક સીમાઓ એકસરખા, ચોક્કસ અને તર્કબદ્ધ કારણોથી નક્કી કરવામાં આવી નહોતી.

માત્ર ભાષાના મુદ્દે પણ આ રાજ્યોનો વહીવટ ખૂબ મુશ્કેલ હતો. બેઇલી નામના અંગ્રેજ કલેક્ટરે ઈ.સ. ૧૮૫૭માં નોંધ્યું હતું કે બંગાળ પ્રાંતના બ્રિટિશ અફ્સરોને બંગાળી, અસમિયા, હિન્દી અને ઉડિયા જેવી ચાર ભાષાઓ આવડતી હોય તો જ તે સુગમ રીતે વહીવટ કરી શકે અને લોકસંપર્ક સાધી શકે.

ગાંધીજી અને કોંગ્રેસ રાજ્યોની રચના ભાષાના ધોરણે કરવાના હિમાયતી હતા. ગાંધીજીએ લખ્યું છે કે, ‘હું માનું છું કે પ્રાંતોની રચના ભાષાવાર કરવી એ જ ખરું ધોરણ છે. કોંગ્રેસના કામ માટે પ્રાંતોની ભાષાવાર નવેસર વહેંચણીને કોંગ્રેસ તરફ્થી મંજૂરી મેળવી આપવામાં મુખ્યત્વે કરીને મારો હાથ હતો.’ (ગાંધીજીનો અક્ષરદેહ, ભાગ-૭૫, પૃષ્ઠ-૪૩૧) ગાંધીજીએ ઈ.સ. ૧૯૧૯માં કોંગ્રેસની પ્રાંતીય શાખાઓ ભાષાના ધોરણે સ્થાપી હતી. ૧૯૩૭ અને ૧૯૪૩માં આઝાદી મળશે કે તુરત જ રાજ્યોની રચના ભાષાના ધોરણે કરાશે તેવું વચન દેશની જનતાને કોંગ્રેસે આપ્યું હતું.