સ્વર્ગને ભુલાવી દે એવાં કાઠિયાવાડનાં ભોજનિયાં

એક દુહામાં કહેવાયું છે કે, “કાઠિયાવાડમાં તું કોક દી' ભૂલો પડ ભગવાન, તું થા ને મારો મહેમાન, તને સ્વર્ગ ભૂલાવું શામળા!” ભગવાનને પોતાને આંગણે મહેમાન બનીને આવવાનું નોતરું આપતા કાઠિયાવાડીનાં ભોજન પણ એવાં સ્વાદિષ્ટ કે ખુદ ભગવાન પણ સ્વર્ગને ભૂલી જાય! એ સાદા છતાં સ્વાદિષ્ટ ભોજનિયાં કેવાં છે એ જાણવા ચાલો આપણેય આ મીઠડા મુલકમાં ભૂલા પડીએ..!

- ધીરુ પુરોહિત

કઠિયાવાડની બોલી, કહેવતો, રીત-રસમ કે કાઠિયાવાડી માણસ હોય તેમ કાઠિયાવાડી ભોજન પણ એના સ્વાદ અને સાદગીને લીધે આગવી ઓળખ ધરાવે છે. કાઠિયાવાડી માણસના ઘરમાં જાવ તો તમને એ ઘરનું રસોડું ભર્યું-ભર્યું લાગે.

કાઠિયાવાડ શબ્દ આવ્યો છે ‘કાઠી’ પરથી. જ્યાં કાઠી (સાહસિક ક્ષત્રિય જ્ઞાતિ) રહેતા હોય તે કાઠિયાવાડ. આ પ્રદેશની મુખ્ય ઓળખાણ એટલે ‘રોટલો’ અને ‘ઓટલો’ અને હવે તો આ રોટલો બહાર એવો તો વિસ્તર્યો છે કે ભારત અને વિદેશોમાં પણ એવા અસંખ્ય હોટલ-રેસ્ટોરન્ટ હશે જ્યાં ‘શુદ્ધ શાકાહારી કાઠિયાવાડી ભોજન’નાં બોર્ડ લટકતાં હોય.

અહીંનો રોટલો એટલે ફક્ત બાજરાનો જ નહીં, આ પંથકમાં રોટલા માટે એક કહેવત છે, ‘અહીં રોટલો મોટો જ હોય’ મતલબ આ પ્રદેશમાં આંગણે આવેલાને ભોજન આપવું એ ફક્ત પરંપરા નથી, એ ધર્મ સાથે વણાયેલી રસમ બની ગઈ છે. ઓટલો એટલે આશ્રય સ્થાન. આંગણે આવેલા અતિથિને ઉમળકાભેર આવકાર આપી તેને પાણીનો લોટો પિવડાવી તેને ભોજન જમાડીને જ વિદાય અપાય.

આવા કાઠિયાવાડનું ભાવતું ભોજન એટલે કઢી, ખીચડી, બાજરાનો રોટલો, અડદની દાળ, ગોળનું દડબું અને સાથે ખટુમડી છાશ, ઘી, દૂધથી ભરેલી તાંસળી (મોટો કટોરો), ડુંગળીનો દડો, રીંગણા-મેથીનું શાક, ઘીથી લથબથ રોટલી. આ બાજરાનો રોટલો કે અડદની દાળનો સ્વાદ એવો હોય કે એક વખત ચાખ્યા પછી વર્ષો સુધી ભુલાય નહીં.

દરેક વિસ્તાર-પ્રદેશના ખોરાકની પોતાની અલગ ઓળખ હોય જ. પંજાબી ખાણું મકાઈની રોટલી, સરસવનું શાક, લસ્સી, દક્ષિણના ઈડલી-સંભાર, રસમ, ભાત એ જ રીતે કઢીખીચડી પણ કાઠિયાવાડની એક ઓળખાણ સાથેની સંપૂર્ણ થાળી છે. દાળ-ભાત, બે શાક, રોટલી, ગોળ, દૂધ કે છાશ વગેરેથી ભરપૂર આ કાઠિયાવાડી થાળી ખૂબ જાણીતી છે. તેમાં વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ પણ સમાયેલો છે. એક થાળીમાં જુદા-જુદા પ્રકારનાં પાંચથી સાત પ્રકારનાં ભોજન હોય છે. જેમાં દરેક પ્રકારના વિટામિન, કાર્બોહાઇડ્રેટ, મિનરલ સહિતનાં પોષક તત્ત્વો હોવાથી તેને સંપૂર્ણ ખોરાક કહી શકાય.