છતરડીઃ આપણી સ્મરણ-સંહિતાનું એક ઐતિહાસિક પાનું

આ છત્રી, છતરડી કે છતેડી ભારતનાં કેટલાંક રાજ્યોનાં સ્મારકો અને સ્થાપત્યોમાં ચાર-પાંચ સદીઓનો ઇતિહાસ સાચવીને અડીખમ ઊભી છે. ઋતુઓની થપાટો, ધરતીકંપના આંચકા, સત્તા પલટાના ઉતાર-ચડાવ અને સંભાળનો અભાવ ઝીલતી આ છત્રીઓ સૌરાષ્ટ્ર-કચ્છ, ઉત્તર ગુજરાત કે પાંચાલ પ્રદેશનાં અંતરિયાળ ગામોના વેરાન અને રુક્ષ દૃશ્ય ફલકમાં આજે પણ કોઈનું સ્મરણ અને મરણ સાચવીને જીવે છે. આ છતરડીઓ ગુજરાતનો સ્થાપત્ય વારસો છે

- રક્ષા ભટ્ટ

રાવ લખપતજીની છતરડી, હમીરસર તળાવ ભુજ

શંકર જયકિશનના સંગીત નિર્દેશનવાળું ફિલ્મ ‘દો જૂઠ’નું ‘છતરી ના ખોલ, ઊડ જાયેગી’ એ રોમેન્ટિક ગીત આપણે ૧૯૭૫થી સાંભળતાં આવ્યા છીએ. આપણને આ ગીતના સાંભળવા સાથે વરસાદી માહોલમાં છત્રીની છત નીચે થતો રમતિયાળ રોમાન્સ નજર સામે આવે છે અને એ દશ્યો આપણને કાળા રંગની ગ્રાન્ડ ફાધર અમ્બ્રેલા સુધી લઈ જાય છે.

છત્રીનાં આવાં વરસાદી દશ્યો ઉપરાંત કોઈ તસવી૨કા૨ને પૂછો તો તે કહેશે કે છત્રી સાથેનાં સંયોજનો ૫૨ તો હું પચાસેક પ્રિન્ટનું એક પ્રદર્શન યોજી શકું એટલું કલેક્શન મારી પાસે છે. એ કલેક્શનમાં બનારસના ઘાટ પર બ્રાહ્મણ પુરોહિત લાકડાની એક લાંબી પાટ પર વિધિ કરાવવા બેઠા હોય અને તેના પર જે છત્રી હોય તેની વાત છે. ઋષિકેશના ગંગા દર્શન ઘાટના સાંકડા રસ્તે કોઈ સાધુ કાળી છત્રી નીચે પાથરણું પાથરી બેઠા હોય તે છત્રીની કથા છે. આસામ કે અરુણાચલના રોજબરોજના જીવનમાં વણાયેલી છત્રીનો ઉલ્લેખ છે. કેરલના ચોખાનાં ખેતરોમાં કામ કરતાં કેરાલિયન ખેડૂતોના માથા પર રહેલી વિયેટનામી છત્રી જેવી છત્રીની વાત છે અને ભારતનાં વર્ષાવનોમાં વપરાતી છત્રીનો સંદર્ભ પણ છે.

બોલિવૂડના છત્રી પરના રોમેન્ટિક ગીતો-નૃત્યો કે કોઈ તસવીરકારના છત્રી પરનાં સંયોજનો ઉપરાંત કોઈ અંગ્રેજી ભાષાના જાણકાર પાસે જઈએ તો તે કહેશે કે, ‘અમ્બ્રેલા’ એટલે શિલ્ડ, શેડ, શેલ્ટર, ડોમ, કેનોપી, ટેન્ટ, રુફ અથવા કવર. સત્તરમી સદીના બીજા દાયકામાં વપરાયેલો અને આટલા સંદર્ભો ધરાવતો આ ‘અમ્બ્રેલા’ શબ્દ મૂળ લેટિન શબ્દ ‘અમ્બ્રા’ પરથી ઊતરી આવ્યો છે. એ પછી ઇટાલિયન ‘ઓશ્રા’ શબ્દ આવ્યો અને પછી અંગ્રેજીમાં આવ્યો ‘અમ્બ્રેલા’ શબ્દ.

ઓહોહો! મગજનું દહીં થઈ જાય એવું અટપટું શબ્દશાસ્ત્ર ધરાવતી આ અમ્બ્રેલા ઉર્ફે છત્રી આમ તો ઇજિપ્ત, મેસોપોટેમિયા, ચાઇના અને ભારતની સંસ્કૃતિમાં સદીઓથી વણાયેલી છે. ઐતિહાસિક રીતે જોઈએ તો રાજા-રજવાડાંઓની સત્તા, શક્તિ, શાસન, મોભો અને માન-સન્માન જાળવતી આ છત્રી એક એવો શેડ હતો જે ઠસ્સાવાળો અને રાજવી હતો. એ એક એવો ડોમ હતો જે મંદિરના ઘુમ્મટ જેવો લાગતો હતો. એ એક એવી કેનોપી હતી જે છત્ર જેવી કલાત્મક હતી અને ચંદરવા જેવી રૂપાળી હતી. તે એક એવું રુફ હતું જે સાચવતું, સુરક્ષિત રાખતું, મોભો પાડતું અને ઓહો વોટ નોટ!