વિકાસ વધ્યો, પરંતુ મહિલાઓની આર્થિક સ્વતંત્રતા ઘટી

કચ્છ સહિત ગુજરાતભરમાં વિચરતા માલધારીઓની સંખ્યા ઘણી મોટી છે. ત્રણ-ચાર દાયકા પહેલાં પુરુષો પોતાનો ‘માલ’ લઈને ચરાવવા દૂર-દૂર નીકળી જતા. ઘરે રહેલી મહિલાઓ ઘરનું, બાળકોનું, પશુઓનું, દૂધ-માવો વગેરેના વેચાણનું કામ સંભાળતી. મહિલાઓના હાથમાં આર્થિક વ્યવહાર અને તે અનુસંગે નિર્ણયો લેવાની સ્વતંત્રતા હતી. આજે વિચરતા માલધારીઓ પોતાનું પરંપરાગત કામ છોડીને અન્ય વ્યવસાયો તરફ વળી રહ્યા છે. જેના પરિણામે આર્થિક વ્યવહારો પુરુષોના હાથમાં આવ્યા હોવાથી મહિલાઓની આર્થિક અને અન્ય સ્વતંત્રતા ઘટી છે. જો માલધારી મહિલાઓને ફરી વખત આર્થિક રીતે સ્વતંત્ર બનાવવી હોય તો તેઓ અન્ય કોઈ પણ કામમાંથી અર્થોપાર્જન કરી શકે તેવી સગવડ ઊભી કરવી જોઈએ.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

કચ્છ પશુપાલન આધારિત પ્રદેશ છે તેવી જ રીતે ગુજરાત આખામાં પણ પશુઓ આધારિત જીવન જીવતો એક મોટો વર્ગ છે. ગાય-ભેંસો રાખીને સ્થાયી થઈને રહેતા પશુપાલકોની જેમ જ ઘેટાં- બકરાં જેવા નાના માલને પાળીને ભટકતું જીવન પસાર કરતાં વિચરતા માલધારીઓની સંખ્યા પણ ઘણી વધુ છે. તેઓ મોટા ભાગે કોઈ જગ્યાએ સ્થાયી થતાં નથી અને જ્યાં સારું ચરિયાણ હોય ત્યાં તેઓ માલને લઈને જતાં હોય છે. સામાન્ય રીતે આ સમાજમાં અત્યાર સુધી મોટા ભાગનો આર્થિક વ્યવહાર મહિલાઓના હાથમાં જ હતો. પુરુષો તો સવારે જ ઘેટાં-બકરાંને ચરાવવા લઈ જાય અને પાછળ રહેલી મહિલાઓ ઘર અને સામાજિક વ્યવહાર સંભાળે, આર્થિક ઉપાર્જનનાં કામો કરે. આના કારણે સ્ત્રીઓને આર્થિક સ્વતંત્રતા તો મળતી જ હતી, સાથે-સાથે ઘરના તમામ નિર્ણયોમાં તેની સક્રિય ભાગીદારી પણ રહેતી હતી, પરંતુ ઘેટાં-બકરાં પાલન હવે આર્થિક રીતે પરવડે તેવું રહ્યું નથી. પરિવારનું ગુજરાન ચલાવી શકાય તેટલું ઉપાર્જન તેમાંથી ભાગ્યે જ થાય છે. ઉપરાંત આ સમાજમાં પણ શિક્ષણનું પ્રમાણ વધી રહ્યું છે. જેના પરિણામે નવી પેઢી પરંપરાગત વ્યવસાયથી દૂર થતી જાય છે. નવા વ્યવસાયમાં મહિલાઓની સહભાગિતા ઘણી ઓછી હોવાના કારણે તેમની આર્થિક સ્વતંત્રતા પર કાપ આવી રહ્યો છે. વિચરતા માલધારી સમાજનો વિકાસ તો થઈ રહ્યો છે, પરંતુ સમાજમાં મહિલાઓનું સ્થાન પહેલાં હતું તે કરતાં ઊતરતું થઈ રહ્યું છે અથવા તો એમ કહી શકાય કે વિકાસના આ તબક્કામાં મહિલાઓની ભૂમિકા બદલાઈ રહી છે.