રણમાં રંગોળી પૂરતાં લોકસંગીતકારો મંગણિયાર

મોટા ભાગના કલાકારો બહુવિધ વાધો સારી રીતે વગાડી શકે છે. કોઈ પણ મંગણિયારને મોટામાં મોટા સ્ટેજનો ભય હોતો નથી. તેઓ બસ તેમના સંગીતમાં લીન રહીને તેને આત્મસાત કરે છે

- પ્રિયંકા જોષી

આપણું પાડોશી રાજ્ય રાજસ્થાન તેની ભૌગોલિક વિષમતાઓને કારણે જ નહીં, પરંતુ તેની ભાતીગળ સંસ્કૃતિ અને લોકકલાઓને કારણે પણ પ્રસિદ્ધ છે. તેના કારણે જ આપણાં જોડિયા રાજ્ય જેવું રાજસ્થાન દેશ-વિદેશના પ્રવાસીઓના આકર્ષણનું કેન્દ્ર છે. વિષમ પરિસ્થિતિઓ માણસની જિજીવિષાને ઉત્તેજિત કરે છે, તેની ક્ષમતા સામે નવા નવા પડકાર ફેંકે છે અને તે અનેકગણા જુસ્સાથી આ પડકારો ઝીલીને પોતાની સર્જનાત્મકતાને વધુને વધુ ખીલવે છે. રાજસ્થાનના લોકો આ પ્રકારના જ તપી તપીને સોનું બનેલાં લોકો છે. જેમણે ટકી રહેવાના સંઘર્ષ સાથે આ વેરાન પ્રદેશમાં પોતાની વિવિધ કલાઓથી રંગોળી પૂરી છે. આ પ્રદેશમાં વિવિધ જાતિઓના લોકો વસે છે. તેમની સાથે તેમની અવનવી લાક્ષણિકતાઓ અને પરંપરાઓ જોડાયેલી છે. આવી જ એક જાતિ એટલે મંગણિયાર.

લોકવાયકા અનુસાર વર્ષો પહેલાં એક માંગણ એટલે કે ભીખ માગતી વ્યક્તિએ રાણીને ગળાનો હાર આપવા વિનંતી કરી હતી. ત્યારથી, તેઓ ‘માંગણ-હાર’ અને પછી ‘મંગણિયાર’ બન્યા. મોટા ભાગના મંગણિયારો મિરાસી કે મેરાસી જાતિના મુસ્લિમ છે, પરંતુ તેમના યજમાન હિન્દુ છે.

મંગણિયાર વંશપરંપરાગત લોક સંગીતકારોનું કુળ છે, જે મુખ્યત્વે પશ્ચિમ રાજસ્થાન એટલે કે જેસલમેર, બાડમેર, બિકાનેર અને જોધપુરમાં વસે છે. આ કલા પાકિસ્તાનના પણ સીમાથી નજીકના વિસ્તારોમાં હયાત છે. મંગણિયારોની નૈસર્ગિક અને ગામઠી ગાયકી રેતીના ઢૂંવામાં સચવાયેલી રહે છે અને આગળની પેઢીને વારસામાં મળે છે. તેમના યજમાનો સાથે ઘનિષ્ઠ રીતે જોડાયેલા આ લોક કલાકારો સંગીતને જીવે છે અને તેના જ શ્વાસ લે છે. તેમનાં ગીતોમાં તેઓ માતૃભૂમિની લોક પરંપરાઓને જાળવી રાખે છે અને પ્રસંગને અનુરૂપ ગીતો દ્વારા દરેક ક્ષણને જીવંત કરીને ઊજવે છે.

સામાન્ય રીતે મંગણિયારોનાં પાંચ-છનાં જૂથ હોય છે. સ્વયંસ્ફુરિત સંગીતથી તેઓ અનોખું ભાવવિશ્વ રચે છે અને સાંભળનારને મંત્રમુગ્ધ કરીને એ ભાવવિશ્વમાં વિહરતો કરી દે છે. તેમના સંગીતમાં એવું ઘણું બધું સમાયેલું છે જે જોઈ નથી શકાતું. મંગણિયારો માટે સંગીત માત્ર આજીવિકાનું સાધન નથી, પરંતુ તેમની ઓળખ છે. તેમનાં ગીતોમાં સંગીતના દરેક ઘટકની સમજ, સૂર અને તાલથી માંડીને વર્ષો જૂની વાર્તાઓ, લોકકથાઓ વણાયેલા છે.