બિંજ-થિંગ

Bagpipers of Himalayan Highland: ‘છોલિયા’ નૃત્યકલા

- પ્રિયંકા જોષી

હિમાલયની રળિયામણી તળેટીઓમાં ફરતાં-ફરતાં ક્યાંકથી બૅગપાઇપના સૂર કાનને સ્પર્શી જાય તો ચોંકી ન જતાં! નક્કી આસપાસમાં જ કુમાઉના કલાકારોની મંડળી એ સંગીતના લયમાં ઝૂમી રહી હશે. સ્કોટલૅન્ડના વિશ્વ પ્રસિદ્ધ 'The Highland Fling'ના પરંપરાગત વાઘ બૅગપાઇપના સૂરો અહીં હિમાલયન હાઈલૅન્ડ પર સાંભળવા મળે તો કોઈને પણ અચરજ થાય એ સ્વાભાવિક છે. સ્કોટલૅન્ડના જાણીતા ‘હાઈલૅન્ડ ડાન્સ’ની જેમ જ ઉત્તરાખંડના કુમાઉ પ્રદેશનું લોકપરંપરાગત નૃત્ય છે ‘છોલિયા’. આ દેશી અને વિદેશી નૃત્યને જોડે છે તેનું ખાસ વાદ્ય ‘બૅગપાઇપ’. બંને નૃત્ય વચ્ચેનો ઐતિહાસિક સંબંધ રસપ્રદ છે અને તેથી પણ રસપ્રદ છે ‘છોલિયા’નો ઇતિહાસ.

કુમાઉની ભાષામાં ‘છોલિયા’ શબ્દ મૂળ ‘છલિયા’ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે અન્યને છળ કરનાર કે છેતરનાર. તેના કલાકારો ‘છોલ્યાર' તરીકે ઓળખાય છે. વિરોધી પક્ષ પર છળથી હુમલો કરવા કે સ્વરક્ષણ કરવા માટે આ કલાનો ઉપયોગ થતો હતો. કેરળના કલરીપાયાટ્ટુની જેમ ‘છોલિયા’ નૃત્ય માર્શલ આર્ટ ટૅનિકનું કલાકીય પ્રદર્શન છે. ઉત્તરાખંડ રાજ્યમાં મુખ્ય બે જનસમૂહ બે ગઢવાલ અને કુમાઉં. આ બંને સમુદાયો એ પોતાની લોકસંસ્કૃતિનું સારી રીતે જતન અને  સંવહન કર્યું છે. લોકગીતો ઉપરાંત લોકનૃત્યો પણ ઉત્તરાખંડનું સાંસ્કૃતિક વૈવિધ્ય દર્શાવે છે. દેવભૂમિ ઉત્તરાખંડના કણ-કણમાં દેવીદેવતાઓનો વાસ છે, કારણ કે અનેક દેવસ્થાનો સાથે અહીં પહાડ, નદી, ઝરણાંમાં પ્રકૃતિ પ્રસન્ન ભાવે ખીલી છે.

ઉત્તરાખંડ રાજ્યના કુમાઉ પ્રદેશમાં એટલે કે અલ્મોડા, બાગેશ્વર, ચંપાવત અને પિથોરાગઢમાં છોલિયા નૃત્ય અત્યંત લોકપ્રિય છે. સેંકડો વર્ષ જૂની આ નૃત્ય શૈલીની ભૂમિકા યુદ્ધકલા સાથે જોડાયેલી છે. વર્ષો પહેલાં કુમાઉના ક્ષત્રિયો ખાસ કરીને કાત્યુરીઓના સમુદાયમાં તેની ઉત્પત્તિ થઈ હોવાનું માનવામાં આવે છે.