બગડેલું સુધારવાના સંસ્કાર અને ‘રાઇટ ટુ રિપેર'

* રિપેરિંગ કામમાં કંપનીઓના નિયંત્રણથી રિપેરિંગ ક્ષેત્રનો અસ્ત થતો જાય છે, તેમાંથી અમેરિકામાં ‘રાઇટ ટુ રિપેર’ ચળવળ શરૂ થયેલી. * ઉત્પાદકો આજે ઇરાદાપૂર્વક અલ્પાયુષ્ય ધરાવતાં સાધનો, ઉપકરણો બનાવે છે. * ટારા બટન નામની મહિલાએ ટકાઉ વસ્તુની ખરીદી માટે ‘બાય મી વન્સ’ - મને એક વાર ખરીદો નામક ચળવળ શરૂ કરેલી. * વારંવાર નવી વસ્તુની ખરીદી ‘ગાર્બેજ’, ભંગારની સમસ્યા સર્જે છે અને તે પર્યાવરણને નુકસાન કરે છે.

- સ્પર્શે હાર્દિક

અનેક લોકોનો અનુભવ હશે કે પહેલાંના સમયમાં વસ્તુઓ ઘણું લાંબું ટકતી અને એમાં કોઈ ખામી આવે તો જે-તે વસ્તુનો યોગ્ય કારીગર એને રિપેર કરી આપે તો વસ્તુની આવરદા હજુ થોડી વધી જતી. ઘડીયાળ, કૅથોડ-૨ે ટ્યૂબના વજનદાર ટીવીથી લઈને દૈનિક જરૂરિયાતનાં ઘણાં સાધનોમાં નાનીમોટી સમસ્યા સર્જાય તો પ્રથમ એને ઠીક કરાવવાનું વિચારવામાં આવતું અને જો ઠીક ન થાય તો જ નવી ચીજ વસાવવાનો નિર્ણય લેવાતો. સમય બદલાયો અને સાથે મનુષ્યનો વસ્તુઓ સાથેનો સંબંધ પણ. અપવાદોને બાદ કરતાં દૈનિક જીવનની ઘણી નાનીમોટી વસ્તુઓની કિંમતની સરખામણીએ રિપેરિંગનો ખર્ચ અગાઉના જેટલો મામૂલી રહ્યો નથી. ઉપરાંત, આપણી જિંદગીના અનિવાર્ય અંગ જેવાં ડિજિટલ કે ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણોના રિપેરવર્ક પર એની ઉત્પાદક કંપની શક્ય એટલું નિયંત્રણ રાખવા અને એના દ્વારા પણ સારો એવો નફો રળવા મથતી હોય, એવામાં રિપેરિંગ ક્ષેત્રનો અસ્ત થતો દેખાય.

અમેરિકાની ‘ફેડરલ ટ્રેડ કમિશન’ સંસ્થાનો ૨૦૨૧નો એક અહેવાલ કહે છે કે ઉત્પાદક કંપનીઓ પોતાનાં ઉપકરણોને જાણીજોઈને એવાં બનાવે છે, જેમની મરામત મુશ્કેલ હોય, જેના પાર્ટ્સ આસાનીથી ના મળે અને મળે તો ડિવાઇઝ સાથે સુસંગત ન રહે. જે-તે સાધન બનાવતી કંપની જ એના રિપેરિંગ કાર્ય પર પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે અધિકાર જમાવતી થવા લાગી ત્યારે ‘રાઇટ ટુ રિપેર’ની ચળવળે વેગ પકડેલો. એની મૂળ દલીલ એવી કે ગ્રાહકે પૈસા ચૂકવી દીધા પછી એ વસ્તુ તેની છે, એની મરામતનો પણ તેને પૂરો અધિકાર છે. ઉત્પાદક કંપની કે એના દ્વારા અધિકૃત વ્યક્તિઓ જ વસ્તુની મરામત કરી શકે એવી ગોઠવણમાં ગ્રાહકને નુકસાન જાય. રિપેરિંગ ખર્ચ વધુ આપવો પડે, ક્યારેક રાહ પણ જોવી પડે. ટૂંકમાં, આવી નીતિ પાછળની મંછા એવી કે વસ્તુ વેચ્યા પછી પણ ગ્રાહકને નીચોવી નફો પીતા રહેવું. એપલ અને અન્ય કેટલીયે કંપનીઓ આના કારણે વગોવાતી રહી છે. આના વિરુદ્ધ યુરોપિયન યુનિયન, અમેરિકા અને ભારતમાં પણ હાલ ઘણી જાગૃતિ આવી છે, ભારત સરકારે જરૂરી પગલાં લેવાનું પણ શરૂ કર્યું છે.