બિજ-થિંગ

કચ્છના ભાતીગળ વૈભવનું દર્શનઃ ભારતીય સંસ્કૃતિ દર્શન મ્યુઝિયમ

- પ્રિયંકા જોષી

દરિયો અને રણની અજબ તાસીર સંઘરીને બેઠેલી કચ્છની ધરતીના ખોળે અનુપમ રત્નોએ જન્મ લીધો છે. બિનપિયત અનાજ જેમ વધારે સત્ત્વશીલ હોય છે, તે જ રીતે અનેક અગવડો અને અભાવો વચ્ચે તપેલી આ પ્રજા કંચન સમી બની છે. કુદરતે જેને અફાટ ખારું રણ આપ્યું એ પ્રજા પોતાનો પ્રદેશ છોડીને ક્યાંય ગઈ નથી. પોતાની સંકલ્પશક્તિથી એ ત્યાં ટકી રહી છે અને વિકસતી રહી છે. એટલું જ નહીં, પોતાની કલાકીય આંતરસૂઝથી તેને વધુ ને વધુ સુંદર બનાવતી રહી છે. અનેક ભૌગોલિક વૈવિધ્ય ધરાવતાં આપણા ગુજરાતમાં સૌથી આકરા ગણાતા આ પ્રદેશમાં લોકસંસ્કૃતિ અનેક રૂપે ખીલી છે. મજાની વાત એ છે કે આ સંસ્કૃતિ આજે પણ કચ્છના જનજીવનનો ભાગ બની રહી છે, કારણ કે અહીં રહેતા લોકોને પોતાની રીતરસમો અને લોકકલા પર ગર્વ છે. તેથી પેઢી દર પેઢી તેનું યોગ્ય સંવહન થયું છે. શ્રેષ્ઠીઓ દ્વારા તેમનું યોગ્ય સંવર્ધન થયું છે. સહુ કોઈ અહીંની લોકસંસ્કૃતિનું દર્શન કરી શકે તે માટે ઘણી સંસ્થાઓ, સરકાર અને રાજ પરિવાર દ્વારા ખાનગી મિલકતો અને સંગ્રહાલયો ખુલ્લાં મૂકવામાં આવ્યાં છે, પરંતુ અહીં એક એવું મ્યુઝિયમ પણ છે જેની સ્થાપના માત્ર એક વ્યક્તિના સંકલ્પના પાયા પર થઈછે. કોઈ રાજ-રજવાડાં કે વારસાગત મિલકતના જોરે નહીં, પરંતુ પોતાની અથાગ ઇચ્છાશક્તિનું આરોપણ કરીને સ્વ. રામસિંહજી રાઠોડે એકલપંડે ‘ભારતીય સંસ્કૃતિ દર્શન મ્યુઝિયમ'ની સ્થાપના કરી. તેને ખરેખર જ વિરલ ઘટના લેખી શકાય.

વર્ષ ૧૯૧૭માં કચ્છના ભુવડ ગામમાં જન્મેલા રામસિંહજી બાળપણથી જ અભ્યાસમાં તેજસ્વી હતા. તેમણે બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટી અને દહેરાદૂન ઇમ્પિરિયલ ફોરેસ્ટ કૉલેજમાંથી અનુક્રમે Geology અને Forestryનો અભ્યાસ કરેલો. ત્યાર બાદ ૧૯૪૦માં કચ્છ ખાતે ફૉરેસ્ટ સુપરિન્ટેન્ડેન્ટ તરીકે તેમની નિમણૂક થઈ. નોકરી મળ્યા બાદ પણ તેમની અભ્યાસ પ્રવૃત્તિ અટકી નહીં. મનગમતું કાર્યક્ષેત્ર મળતાં તેમની સંશોધનવૃત્તિને વેગ મળ્યો. આ દરમિયાન કુમાર સામયિકમાં ‘કચ્છનું રણ' અને અમદાવાદ ખાતે થયેલા ઇતિહાસ સંમેલનમાં ‘કચ્છનો ઇતિહાસ' સંશોધન પત્ર રજૂ કર્યું. તેમને બનારસ હિન્દુ યુનિવર્સિટીના જીઓલૉજિકલ ડિપાર્ટમેન્ટમાં તેઓને ‘કચ્છ રાજ્યના રિસર્ચ સ્કૉલર’ નીમવામાં આવ્યા હતા.