બિજ-થિંગ.

‘કુમાર’ની સો વર્ષની કલા-સંપદા

- પ્રિયંકા જોષી

સો વર્ષથી ગુજરાતી પ્રજાને ભાષા, સાહિત્ય અને કલાના સંસ્કાર સીંચતા પ્રશિષ્ટ સામયિક ‘કુમાર’નું નામ ભાગ્યે જ કોઈ ગુજરાતી માટે અજાણ્યું હશે. વર્ષ ૧૯૨૪, જ્યારે ગુજરાત નામે કોઈ અલગ રાજ્યનું અસ્તિત્વ પણ ન હતું, એ કાળથી ‘કુમાર’ તમામ ગુજરાતીઓના ગુજરાતી-પણાં સાથે અભિન્ન રીતે જોડાયેલું છે. વાત એ સમયની છે જ્યારે અમદાવાદના ખાડિયા વિસ્તારમાં રવિશંકર રાવલ ‘૨૦મી સદી' નામક સામિયકમાં કલાકાર તરીકે કામ કરતા હતા. ચિત્રકામમાં ધગશ હોય તેવા કેટલાક વિદ્યાર્થીઓને તેઓ વિનામૂલ્યે ચિત્રકામ પણ શીખવતા હતા. થોડા સમયમાં તેમણે ત્યાં સંસ્કૃત પાઠશાળા પણ શરૂ કરી. એ સમયે તેમને કલાની સાથે યુવા વર્ગને રસ પડે તેવા ગુજરાતી સામયિક શરૂ કરવાનો વિચાર આવ્યો. આ વિચાર વર્ષ ૧૯૨૪માં ફલિત થયો. કલાની સાથે સાથે ઊગતી પેઢીને જ્ઞાન, કેળવણી અને સંસ્કારનું સિંચન કરવાના શુભ હેતુ સાથે ‘કુમાર’નો જન્મ થયો. દેશ-વિદેશ અને તળના કલાકારો અને તેમની કલાકૃતિઓ વિશેની સચિત્ર માહિતી પ્રાપ્ય થવાથી ગુજરાતના શિક્ષિત અને સભાન વર્ગમાં ‘કુમાર’ પ્રિય બન્યું.

રવિશંકર રાવલ સાથે બચુભાઈ રાવત પણ ‘કુમાર’માં જોડાયા. એ પછી સામયિકના લેખોમાં ચિત્રો, નકશા, ગ્રાફિક્સ વગેરેનો વધારે ઉપયોગ થવા લાગ્યો. ગુણવત્તામાં 1 લોકપ્રિયતા વૃદ્ધિ થવાથી સામયિકની અને પ્રતિષ્ઠા પણ વધતી ર ગઈ. ગુજરાતી ભાષા, સાહિત્ય, કલાસંસ્કૃતિની ઓળખ બની ચૂકેલા આ સામયિકમાં ચિત્રકલા, સ્થાપત્ય, તસવીરકલા, પુરાતત્ત્વ, નાટ્ય, સંગીત જેવા વિષયોમાં જ્ઞાન ધરાવતાં ગુજરાતના ઉત્તમ સર્જકો, સંશોધકો, લેખકો જોડાયા અને આવતીકાલના નાગરિકો તૈયાર કરવાના સ્વપ્નને સિદ્ધ કરવામાં પોતાનું યોગદાન આપ્યું. સંપૂર્ણ પરિવારલક્ષી સુરુચિપૂર્ણ વાંચન સામગ્રી ધરાવતા આ સામયિક દ્વારા યુવાવર્ગને ઊજળી દિશા તરફ દોરી જવાનું ઉત્તમ કાર્ય તો થયું જ છે, તે ઉપરાંત તેમણે સર્જકોને પણ ઉત્તેજન અને પ્રોત્સાહન આપવાનું કાર્ય કર્યું. વર્ષ ૧૯૩૨માં ‘કુમાર’ના કાર્યાલયમાં જ કવિઓની કાવ્યસભા યોજાવા લાગી, જે આજે પણ ‘બુધસભા’ તરીકે કાર્યરત છે. ‘કુમાર’ની ગૌરવશાળી પરંપરાથી ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યના સર્વોત્તમ પુરસ્કા૨માં આજે પણ ‘કુમાર ચંદ્રક’નું સ્થાન મોખરે છે.