નવરાત્રી કે નવરાત્ર?

એક-એક અક્ષરનું આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રમાં મહત્ત્વ છે. વિજ્ઞાન કે ઇજનેરીના મેથેમેટિકલ ઇક્વેશનમાં એક ઝીણું દેખાતું કશુંક બદલાઈ જાય તો કેવો મામલો બગડે? એવું શાસ્ત્રના શબ્દનું મોસ્ટલી હોય છે

- ગૌરાંગ અમીન

નવરાત્રી કે નવરાત કે નોરતાં શબ્દ ભાષાકોશમાં શોધો તો અર્થ મળી શકે છે. નવરાત્ર શબ્દ સાથે અર્થ તેમ જ મર્મ મળે એ નક્કી. એક અર્થ છે કે નવ દિવસ સુધી ચાલતો પ્રાચીન કાળનો એક જાતનો યજ્ઞ. બીજો અર્થ છે કે માધ, ચૈત્ર, અષાઢ અથવા આસોમાં સુદ પડવાથી નોમ સુધીના નવ દિવસ, માતાજીની પૂજાના નવ દિવસ. સામાન્ય અર્થ છે કે નવરાત્રી ચાલે તેવું વ્રત. ઘણા કહે કે નવ દિવસોનો માતાજીનો ઉત્સવ. ગુજરાતીપણા સાથે ઘણું જોડાયેલું છે, તેમાં નવરાત્ર સાથે જોડાયેલા ગરબા અને રાસ ખરા. આધુનિક શહેરોમાં નવરાત્રી સાથે પાસ જોડાયેલા. સાથે પરંપરાગત વસ્ત્ર સાથે સંગીતનું મહત્ત્વ. અંગ્રેજી ભાષા, પશ્ચિમી સંસ્કૃતિ અને ધનના આધિપત્યના કલિયુગી અંતરાલમાં શાસ્ત્ર એવમ પંડિતો હિન્દીમાં જેને નવરાત્રિ કહે છે તેના વિષયમાં શું કહે છે? સાધારણ જન કે માનસે શું જાણવું જોઈએ?

વિક્રમ સંવત ૧૬૧૦થી ૧૬૯૦દરમિયાન મુદ્ગલ ગોત્રના મૂળ મહારાષ્ટ્રીયન બ્રાહ્મણ કાશીમાં રહેતા હતા. એમણે કાશીપ્રકાશ, શ્રાદ્ધમીમાંસાં, દાનકૌતુક, સંસ્કારનિર્ણય જેવા વીસથી વધુ ગ્રંથની રચના કરેલી. તેઓ શાસ્ત્રજ્ઞ પંડિતોના વંશમાં જન્મ્યા અને વૃદ્ધિ પામ્યા હતા. તેમનું નામ શ્રી વિનાયક પંડિત હતું અને તેઓ નંદ પંડિત તરીકે પણ વિખ્યાત હતા. એવા ધર્મ સંબંધિત શાસ્ત્રના જ્ઞાતા, વિવેચક અને નવસર્જકને ધર્માધિકારી કહેવાતા. તેમણે લખેલું એક પુસ્તક છે‘નવરાત્રપ્રદીપ'. આપણા જમાના સુધી પહોંચેલી એ શાસ્ત્રની કૃતિ ૧૯૨૮માં એ પ્રકાશિત થયેલી અને ત્યારે કાશીની સંસ્કૃત કૉલેજના પ્રિન્સિપાલ અને આધ્યાત્મવિદ્યાના સાધક પંડિત શ્રી ગોપીનાથ કવિરાજે તેમાં ફોરવર્ડ લખેલું છે. શ્રી ગોપીનાથ કવિરાજ વિષે પુસ્તિકા થાય એટલું જાણવા જેવું છે, એ વાત જુદી છે.