સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિનો સમયગાળો: કાર્ટૂનિસ્ટોની નજરે

અંગ્રેજી શાસનમાંથી મળેલી આઝાદી અને તેની સાથે સાથે અખંડ હિન્દુસ્તાનનું થયેલું વિભાજન. સમગ્ર દેશના ઇતિહાસ અને ભૂગોળને આ બંને ઘટનાઓએ બદલી નાખ્યા. આ સમયગાળાની આસપાસનાં કાર્ટૂનો દ્વારા કાર્ટૂનિસ્ટોએ આ ઘટનાઓને શી રીતે આલેખી એ જાણવાનો અહીં પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.

બીરેન કોઠારી

સુખ અને દુઃખ એક જ સિક્કાની બે બાજુઓ હોવાનું કહેવાતું આવ્યું છે. આપણા દેશને થયેલી સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ બાબતે પણ આ હકીકત સાચી પુરવાર થઈ. એક તરફ અંગ્રેજી શાસકોની વિદાય થઈ અને ૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ના રોજ દેશ તેમની ગુલામીમાંથી મુક્ત બન્યો. સાથે જ અખંડ હિન્દુસ્તાનનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું અને પાકિસ્તાન નામનો નવો દેશ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. ધર્મને આધારે કરવામાં આવેલા આ વિભાજનને પગલે દેશભરમાં કોમી રમખાણો ફાટી નીકળ્યાં. આ રમખાણોમાં સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિનો આનંદ ક્યાંય હવા થઈ ગયો હશે! સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામની ગતિવિધિઓ જેમ પ્રસાર માધ્યમોમાં ઝીલાતી હતી એ જ રીતે પ્રસાર માધ્યમો, ખાસ કરીને અખબારો સાથે સંકળાયેલાં કાર્ટૂનોમાં પણ સમાંતરે પ્રતિબિંબિત થતી હતી. કાર્ટૂનકળા ભારત માટે હજી પ્રમાણમાં નવીસવી હતી, છતાં તેનું ખેડાણ ભરપૂર માત્રામાં થવા લાગ્યું હતું. ભારતીય ઉપરાંત વિદેશી કાર્ટૂનિસ્ટો માટે પણ આપણો સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામ અને તેને લગતી ગતિવિધિઓ મહત્ત્વનો વિષય બની રહેલી.

૧૯૪૨માં ગાંધીજીએ ‘હિન્દ છોડો'ની હાકલ કરી, જેના પ્રત્યાઘાત દેશભરમાં પડ્યા. ત્યારથી શરૂ કરીને છેક ૨૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦એ આપણો દેશ પ્રજાસત્તાક બન્યો ત્યાં સુધીનો સમયગાળો, એટલે કે ૧૯૪૦નો દાયકો જ અનેકવિધ ઘટનાઓથી સભર બની રહ્યો એમ કહી શકાય.

આ સમયગાળાની અસર વિવિધ ક્ષેત્રોમાં ઝીલાઈ હશે. અહીં આ દાયકાની બે બે મુખ્ય ઘટનાઓ - દેશની સ્વાતંત્ર્યપ્રાપ્તિ અને વિભાજનની આસપાસનો સમયગાળો કાર્ટૂનોમાં શી રીતે ઝીલાયો એ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો વિવિધ કાર્ટૂનિસ્ટોનો આ ઘટના અંગેનો દ્રષ્ટિકોણ દર્શાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. પોતે દેશના જે બનાવોના સાક્ષી હોય, નાગરિક તરીકે એનાથી અસરગ્રસ્ત થવાના હોય, અંગત વિચારધારા પણ ધરાવતા હોય, છતાં નિયત સમયમાં, સાંપ્રત ઘટના પર વ્યંગ્યાત્મક ટિપ્પણી કાર્ટૂન દ્વારા કરવાનું કામ મુશ્કેલ કહી શકાય એમ હતું. આ અઘરું કાર્ય તેમણે શી રીતે પાર પાડ્યું એ થોડાં ચૂંટેલાં કાર્ટૂનો થકી જોઈએ. કાર્ટૂન માણતી વખતે તેમાં દર્શાવાયેલી ઘટનાનો સંદર્ભ જાણવો જરૂરી બની રહે છે. એટલા પૂરતી વિગતો દરેક કાર્ટૂનની સાથે ઉલ્લેખાયેલી છે. બાકીની તો દ્રશ્યકળા છે, જેને માણવા માટે દ્રષ્ટિને કેળવવાની જ જરૂર છે.

ભડકનારા હાથી પરની સવારી