ઇગો-સ્ટેટ અને લાગણીઓની ગેમનું ગણિત

એપલ જેવી ઘણી કંપનીઓના નિષ્ણાતોએ જાણે એવરેજ કસ્ટમરની આ નાડ પારખી લીધી હોય એમ તેઓ એમના વિશ્વમાં પ્રવેશતા માણસને કસ્ટમરની પાયરી પરથી ઉપર લઈ જઈ એનામાં એક વિશાળ પરિવારનો મહત્ત્વપૂર્ણ હિસ્સો હોવાનો અહંકાર ઉપજાવે છે

- સ્પર્શ હાર્દિક

એરિક બર્ન્સ નામક મનોચિકિત્સકના ૧૯૬૪માં પ્રકાશિત પુસ્તકનું નામ હતું, ‘ગેમ્સ પીપલ પ્લે’. માણસો સંબંધના મેદાનમાં, લાગણીઓના વહેવારમાં કેવી ભાતભાતની ભૂમિકાઓ ધારણ કરી રમતા હોય છે એનો ચિતાર આપતા એરિક બર્સે પોતાના જ અગાઉના એક પુસ્તકમાં વિકસાવેલી ટ્રાન્ઝેક્શનલ એનાલિસિસ થિયરીને આમાં વિસ્તારી હતી. સામેની વ્યક્તિ, સંસ્થા કે સમુદાય સાથેના સંબંધનું સ્વરૂપ કેવું છે એના આધારે માણસની ગૂંચવાયેલી સંવેદનાઓની સમસ્યાને સમજાવવાનો પ્રયાસ કરતી આ થિયરી સંબંધોની ક્રીડાના દાવપેચને પરખવામાં સહાયરૂપ થતી કેટલીક પરિભાષાઓ પણ સ્પષ્ટ કરે છે. ટ્રાન્ઝેક્શન અર્થાત્ વહેવાર, સોદો, લેવડદેવડ. એ પૈસાનું પણ હોય, લાગણીઓનું પણ હોય કે એકબીજાને અપાતા સમય, ધ્યાન કે મહત્ત્વનું પણ હોય. વાડકીવહેવાર આપણી ભાષાનો પ્રચલિત શબ્દ છે, જે મહદ્અંશે ગણતરીપૂર્વકના, થોડા કે ઘણા સ્વાર્થથી ગ્રસિત સંબંધોના સંદર્ભમાં વપરાય છે. અન્ય સામાજિક અને અંગત વહેવારોમાં પણ કોઈ પ્રકારની ગણતરી તો હોય જ છે, છતાં બધી ગણતરીઓ સ્વાર્થની શ્રેણીમાં ન ખપી શકે. સામાન્ય માણસ સંત નહીં પણ સંસારી હોવાથી પોતે સામેની વ્યક્તિ માટે કશું કરે તો ભવિષ્યમાં સામેની વ્યક્તિ પણ જરૂર પડે મદદરૂપ થાય એવી, સંબંધોની ગેમની અલિખિત નિયમ જેવી સહજ ભાવના આપણે સૌએ માન્ય રાખેલી છે. વહેવારુ કે સ્પષ્ટવક્તા માણસ ‘મેં તમારા માટે આટલું કર્યું, તમે મારા માટે આ ન કરી શકો?’ એવા અર્થનું બોલીને પોતાનો ટ્રાન્ઝેક્શનલ અભિગમ જાહેર કરતા ઘણુંખરું ખચકાતા નથી હોતા, પણ એક મોટો માનવ સમુદાય કશાકના બદલામાં કશુંક પ્રાપ્ત કરવાની વાત ખૂલીને કહેતા ખચકાય છે. ઉપરાંત પોતે સારા છે એવું પ્રતિપાદિત કરવા અન્યો સાથેના સંબંધો ટ્રાન્ઝેક્શનલ નહીં, પરંતુ જેન્યુઇન છે એવું દર્શાવવા પ્રયત્નશીલ રહે છે. આ વાત ફક્ત મનુષ્યો પૂરતી સીમિત ન રહેતા આધુનિક ખાનગી કંપનીઓને લોકોને લોભાવવા અપનાવી છે.