મુકેશની પુણ્યતિથિ અને સ્મરણ સંબંધોનું..

માત્ર અવાજમાં જ નહીં, સંબંધોમાં પણ મીઠાશની ગેરંટી!

- સલિલ દલાલ

આ સાલ માર્ચ મહિનાની વાત છે. મહારાષ્ટ્રના નેતાઓની એક નાનકડી બેઠકમાં નીતિન મુકેશે પોતાના પિતાશ્રીનું ફિલોસોફિકલ ગાયન ‘ઇક દિન બિક જાયેગા, માટી કે મોલ, જગ મેં રહ જાયેંગે પ્યારે તેરે બોલ..’ શરૂ કર્યું અને તેમની સાથે-સાથે ડેપ્યુટી ચીફ મિનિસ્ટર દેવેન્દ્ર ફડણવીસે પણ ગાવા માંડ્યું. બંનેએ પહેલા બે અંતરા શબ્દે શબ્દ સંયુક્ત રીતે ગાયા, પણ ત્રીજા અંતરામાં નીતિન અટકી ગયા, ત્યારે નાયબ મુખ્યમંત્રીએ ગાવાનું ચાલુ રાખ્યું, ‘પદે કે પીછે બૈઠી સાંવલ ગોરી..’ અને નીતિને આખું ગાયન પૂરું કર્યું! શ્રોતાઓના દિલોદિમાગ પર મુકેશનાં ગીતો (અને તે પણ આખે આખાં!) કેવાં જડાઈ ગયાં છે, એનો એ સૌથી તાજો દાખલો હતો.

બાકી વિશિષ્ટ મધુ૨૫ના સ્વામી મુકેશજીનું માત્ર ૫૩ વર્ષની વયે ૧૯૭૬ના ઑગસ્ટની ૨૭મી તારીખે દેહાવસાન થયું હોય અને તેનાં ૪૭ વરસ પછી પણ લોકહૃદયમાં આ સ્થાન સાથીઓ જોડેના ઉષ્માભર્યા સંબંધો તથા તેમની સાદગીભરી ગાયકીને લીધે જ કહી શકાય. કેમ કે જેમ કિશોર કુમારની શાસ્ત્રીય સંગીતની જાણકારી ઉપર શંકા કરાતી એ જ મુકેશના કિસ્સામાં પણ લાગુ પડાતી, પણ ક્લાસિકલ કરતાં મુકેશનો તો ક્લાસ જ અલગ હતો ને?

મુકેશનાં આખેઆખાં ગીતો ફક્ત ફડણવીસને જ શું કામ, કોઈ પણ મુકેશ ચાહક ‘સજન રે ઝૂઠ મત બોલો..' (તીસરી કસમ) હોય કે ‘સુહાના સફર ઔર યે મૌસમ હીં..' (મધુમતી) કે ‘ચંદન સા બદન, ચંચલ ચિતવન..’ (સરસ્વતીચંદ્ર) સાંભળાતા તેમની સાથે એ પણ ગાવા લાગે, ત્યારે સવાલ થઈ શકે કે આ જાદુનું કારણ શું હશે? મુકેશને અમુક ઊંચાઈથી વધારેના સ્વર ના હોય એવી ધૂન સંગીતકારો તેમને માટે બનાવતા. ઓફકોર્સ, તેમણે પ્રમાણમાં હાઇનોટ્સનાં પણ કેટલાંક ગાયનો ગાયાં જ છે, પરંતુ આલાપ તેમનું શસ્ત્ર નહોતું. એટલે તેમનાં ગીતોનું બંધારણ જ મ્યુઝિક ડિરેક્ટર એવું રાખતાં, જે ગાવામાં સરળ હોય. તેમની ગાયકીનો એ પ્રતાપ હતો કે શ્રોતાના દિલમાં કાયમ માટે ચોંટી જાય. એ ઉપરાંત જે-તે સમયના કવિઓશાયરોના શબ્દો પણ પોતાનું કામ કરતા હોય.

એટલે ‘જાને કહાં ગયે વો દિન..’ (મેરા નામ જોકર) અથવા ‘ઇક પ્યાર કા નગ્મા હૈ..' (શોર) જેવાં ઘણાં ગાયનોના અંતરામાં તેમને સ્વરોની એક ચોક્કસ હાઈટ સુધી પહોંચતા સાંભળી શકાય, પણ તેનાથી વધારે ઊંચાઈ હોય તો? એનો ઉપાય સંગીતકાર નૌશાદે કર્યો હતો.