પ્રવાસન

સાબરમતી આશ્રમ, ગાંધી આચાર-વિચારનું તીર્થસ્થાન

- રક્ષા ભટ્ટ

આપણું ભારત આશ્રમોનો દેશ છે. અહીં જીવન જીવવાની કળા શીખવતા આર્ટ ઑફ લિવિંગના આશ્રમો સ્ટ્રેસ-ફ્રી સોસાયટીની રચના કરી રહ્યા છે, તો પોન્ડિચેરીનો શ્રી અરવિંદ આશ્રમ છેક ૧૯૨૬થી આજ દિન સુધી અનેકોને ઇનર પીસમાં રસ તરબોળ કરી રહ્યો છે. ઋષિકેશનો પરમાર્થ નિકેતન આશ્રમ તો ગંગાના કિનારે યોગ-ધ્યાન, સત્સંગ-કીર્તન અને અનેક સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોથી સભર હોય છે, જ્યારે કોઇમ્બતુરના ઈશા યોગ સેન્ટરની સેલ્ફ-ટ્રાન્સફોર્મેશનલ પ્રવૃત્તિઓથી તો કોણ અજાણ છે.

આવા અનેક પરંપરાગત, શાંતિદાયક અને રિલિજિયો-સ્પિરિચ્યુઅલ આશ્રમોની ગમતી યાદીમાં કાં તો મહર્ષિ અરવિંદ જેવા યોગી અથવા મહાત્મા ગાંધી જેવા સામાજિક-રાજકીય નેતા જોડાયેલા છે, જેઓએ સ્વતંત્રતાની લડત સાથે-સાથે લોકોને ધર્મ અને આધ્યાત્મના તાંતણે ગૂંથી દેશસેવા સાથે સમાંતરે સમાજસેવા અને આત્માની ઉન્નતિનું પણ કાર્ય કર્યું અને પોતાના ઘર આંગણાને આશ્રમનો દરજ્જો આપી અનેક રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓ સાથે આધ્યાત્મિક પ્રવૃત્તિઓ પણ કરી.

ભારતમાં સ્થિત આવા અનેક આશ્રમોમાં સાબરમતીના કિનારે સ્થિત અમદાવાદનો સાબરમતી આશ્રમ એક એવો આશ્રમ છે જે આપણી સ્વતંત્રતાની ચળવળનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતું અને જ્યાં મહાત્મા ગાંધી, કસ્તુરબા અને ગાંધીજીના અનુયાયીઓ રહેતા હતા અને તે સાથે તેઓ સાક્ષરતા, શ્રમ, ખેતી, પશુપાલન અને સ્વ-નિર્ભરતાની અનેક પ્રવૃત્તિઓ પણ કરતા હતા.

આમ તો ગાંધીજીનો પ્રથમ આશ્રમ તેમના બેરિસ્ટર મિત્ર, જીવણલાલ દેસાઈના કોચરબ બંગલોમાં ૧૯૧૫થી સત્યાગ્રહનો એક ભાગ હતો, પરંતુ ગાંધીજીને સત્યાગ્રહ ઉપરાંત ખેતી અને પશુપાલનની પ્રવૃત્તિઓ પણ હાથ ધરી હતી. આથી ૧૯૧૭ સુધીમાં સૌ કોચરબના સત્યાગ્રહ આશ્રમથી સાબરમતી નદીના કિનારાના છત્રીસ એકરના વિશાળ વિસ્તારમાં રીલોકેટ થઈ સાબરમતી આશ્રમની શરૂઆત કરી.

ગાંધીજીએ સ્થાપેલા આ સાબરમતી આશ્રમની એક તરફ જેલ અને બીજી તરફ સ્મશાન હોવાથી ગાંધીજી કહેતા કે કોઈ પણ સત્યાગ્રહીએ કાં તો જેલમાં જવાની તૈયારી રાખવાની છે અથવા સ્મશાને. 

પોતાની હળવી શૈલીમાં ગંભીર વાતને પણ ગોરંભવા ન દેતાં આ મહાત્મા સાબરમતી આશ્રમને સત્યના માર્ગે નિર્ભય બની ચાલનારનું સ્વર્ગ ગણી અનેક સત્યાગ્રહી પ્રવૃત્તિઓ હાથ ધરી હતી.