મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

હજારો વર્ષ પછી પણ મહાભારત ટક્યું છે, વીસરાયું નથી એનું એક મહત્ત્વનું કારણ એ છે કે સમગ્ર ભારતીય સમાજમાં એની વાતો સતત ચર્ચાતી રહી છે.

- દીપક સોલિયા

વેદ વ્યાસ બોલ્યા અને ગણેશજીએ લખ્યું. જે ગ્રંથ બન્યો એનું નામ હતુંઃ જય. જય કોનો? જય ધર્મનો. વાત કોની? વાત ભારત-વંશની. ભારત-વંશની આ જય-ગાથા નારદ સુધી પહોંચી. નારદે દેવતાઓને એનું રસપાન કરાવ્યું. અસિત-દેવલ નામના બે મુનિઓએ પિતૃઓને આ કથા કહી. વેદ વ્યાસના પુત્ર શુકદેવજીએ પિતા પાસેથી સાંભળેલી જય-કથા ગંધર્વો, યક્ષો તથા રાક્ષસોને સંભળાવી. જો કે આમાંનું એકેય વર્ઝન બહોળા માનવસમુદાય સુધી ન પહોંચ્યું. તો પછી આપણા સુધી મહાભારત કઈ રીતે અને કોણે પહોંચાડ્યું?

આનો જવાબ થોડો વાંકોચૂકો છે. વેદ વ્યાસે શિષ્ય વૈશંપાયનને મૂળ વર્ઝન શીખવ્યું. વૈશંપાયને એ પછી અર્જુનના પ્રપૌત્ર જન્મેજય સમક્ષ એની રજૂઆત કરી. એ વખતે ઉગ્રશ્રવા નામના સૌતિ (સૂતપુત્ર, કથાકાર) ત્યાં હાજર હતા અને એ સૌતિએ વૈશંપાયન પાસેથી સાંભળેલું વર્ઝન બાદમાં નૈમિષારણ્યના ઋષિઓને સંભળાવ્યું. આપણા સુધી પહોંચેલું વર્ઝન આ સૌતિવાળું ત્રીજું વર્ઝન છે. વેદ વ્યાસનં પહેલું વર્ઝન જય, વૈશંપાયનનું બીજું વર્ઝન ભારત અને સૌતિએ ઋષિઓને સંભળાવેલું ત્રીજું વર્ઝન એ મહાભારત. આ થયો ક્રમ. સૌતિએ કહેલું મહાભારત પછી તો એટલું ફેલાયું, ટક્યું અને જામ્યું કે આજે હજારો વર્ષ પછી એકવીસમી સદીમાં પણ ભારતમાં એ મહાભારત પ્રચલિત છે.

બાકી, મહાભારત નામનો વિષય શાળામાં ભણાવાતો નથી. રામાયણ અને ભાગવતની માફક મહાભારતની કથા નથી બેસતી, છતાં મહાભારત વર્ડ ઑફ માઉથથી એટલે કે લોકોમાં અંદરોઅંદર થતી વાતોના જોરે ટકી શક્યું છે. કોઈ પણ સર્જન, પછી ચાહે એ ઓટીટીની કોઈ નાનકડી સિરીઝ હોય કે મહાભારત જેવું મહાકાવ્ય, એને સફળ બનાવે છે વર્ડ ઑફ માઉથ. મહાભારતની નાની-મોટી વાતો જાણે ભારતની હવામાં સતત ગુંજતી રહી છે. એ ગુંજન મહાભારત વિશેની આપણી જાણકારીનો મહત્ત્વનો આધાર છે.

અચ્છા, તમે મહાભારત વિશે કેટલું જાણો છો? તમારી જાણકારીનો એક કાચો અંદાજ નીચેના લખાણ પરથી તમે બાંધી શકશો.

વાત એમ છે કે મહાભારતની કથાના આરંભે સૌતિએ ધૃતરાષ્ટ્ર-સંજય વચ્ચેનો એક લાંબો સંવાદ એવો ટાંક્યો છે, જેના આધારે ભાવક પોતાના મહાભારત-જ્ઞાનની ચકાસણી કરી શકે.