આર્યભટ્ટઃ એક નિષ્ફળતા બની ભારતની સફળતાની સીડી

દેશનો પહેલો ઉપગ્રહ ઝાઝું ટક્યો નહીં, પણ એ પછી અવકાશ સંશોધન ક્ષેત્રે ભારતનું નામ આકાશની ઊંચાઈએ પહોંચ્યું.

૧૯૫૭માં રશિયાએ માનવનિર્મિત ઉપગ્રહ સ્પતનિક અંતરીક્ષમાં તરતો મૂક્યો ત્યારથી જમીનની જેમ અંતરીક્ષમાં પણ પગદંડો જમાવવાની જામેલી હોડ ચરમસીમાએ પહોંચી. એ હોડમાં મુખ્ય બે ખિલાડી હતા અમેરિકા અને અવિભાજિત સોવિયેત રશિયા. જો કે અંતરીક્ષ કાર્યક્રમ-સ્પેસ પ્રોગ્રામ્સની બોલબાલા જામી ત્યારથી ભારતીય વિજ્ઞાનીઓનો એમાં ઊંડો રસ રહ્યો હતો. ૧૯૭૦ના દાયકામાં ભારતને એ રસ અને વિજ્ઞાનીઓની મહેનતનાં ફળ પણ મળવાની શરૂઆત થઈ.

૧૯૭૦ના દાયકાના શરૂઆતનાં વર્ષોની વાત છે. આપણા સ્પેસ પ્રોગ્રામના પિતામહ ગણાતા ભારતીય અવકાશવજ્ઞાન સંસ્થા (ઈસરો)ના સ્થાપક ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈએ અમદાવાદની ફિઝિકલ રિસર્ચ લંબોરેટરીમાં પચ્ચીસ સંશોધકો એન્જિનિયર્સની ટીમ તૈયાર કરી. અંતરીક્ષ વિજ્ઞાની ડૉ. એસ.આર. રાવના નેતૃત્વમાં સંશોધકોની આ ટીમે ૧૦૦ કિલો વજનનો એક ઉપગ્રહ તૈયાર કર્યો, જે અમેરિકા દ્વારા લૉન્ચ થવાનો હતો. જો કે અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચેના ગજગ્રાહને કારણે એ શક્ય ન બન્યું. એવામાં ડિસેમ્બર, ૧૯૭૧માં ડૉ. વિક્રમ સારાભાઈનું અચાનક મૃત્યુ થઈ ગયું.

આવા બમણા આઘાતને લીધે થોડાક મહિના માટે તમામ પ્રોગ્રામ અટકી પડ્યા, પણ ભારતને એનો પહેલો સેટેલાઈટ લૉન્ચ કરવામાં મદદ માટે રશિયાએ તૈયારી બતાવતાં ૧૯૭૨માં એક ઉપગ્રહ પ્રોજેક્ટ માટે ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઑર્ગેનાઈઝેશન (ISRO) અને સોવિયેત સંઘ વચ્ચે એગ્રીમેન્ટ થયા.