ગ્રીન વૉશિંગ છેતરપિંડીનો લીલો રંગ!

છેલ્લા થોડા સમયમાં દુનિયાભરના ગ્રાહકોમાં પર્યાવરણ પ્રત્યે જાગૃતિ આવી છે. પ્રકૃતિનું જતન કરીને બનાવવામાં આવેલી ચીજોના એ ડબલ દામ ચૂકવવા પણ તૈયાર હોય છે. આનો લાભ અમુક નફાખોર કંપનીઓ ઉઠાવવા માંડી છે. જો તમારે ઠગાઈનો ભોગ ન બનવું હોય તો વાંચો આ લેખ.

- ઉમંગ વોરા (મુંબઈ)

૧૯૮૦ના દાયકાની ઘટના. ફિજીની એક હોટેલ દ્વારા ગ્રીન ઈનિશિયેટિવના એટલે કે અમને પર્યાવરણની કેટલી કાળજી છે એવા દાવા કરવામાં આવ્યા ને જોતજોતાંમાં હોટેલ વિખ્યાત બની ગઈ. વેસ્ટરવેલ્ડ નામના એક પ્રકૃતિવિદપર્યાવરણપ્રેમી ભાઈએ આવા દાવાથી પ્રભાવિત થઈ હોટેલની મુલાકાત લીધી. ત્યાં જઈને તપાસ કરતાં ખબર પડી કે આ કથિત ગ્રીન ઈનિશિયેટિવનો ફાયદો માત્ર હોટેલમાલિકને થતો હતો, કારણ કે હોટેલ ગ્રાહકોને વિનંતી કરી રહી હતી કે હોટેલ દ્વારા આપવામાં આવતાં ટુવાલ, નૅપ્કિન, વગેરે રોજેરોજ ધોવા આપવાને બદલે એ જ ટુવાલ બીજે દિવસે ફરી વાપરોઃ પાણી બચાવો, પૃથ્વીને બચાવો, વગેરે. અમુક ભોળા ગ્રાહકો આવું કરવા પણ લાગ્યા હતા. પાણી, પૃથ્વીની તો ખબર નહીં, પણ હોટેલનો રોજના સેંકડો ટુવાલ-નૅપ્કિન ધોવાનો ખર્ચ બચી જતો!

આ જોઈને વેસ્ટરવેલ્ડભાઈએ એક શબ્દસંજ્ઞા પ્રચલિત કરીઃ ગ્રીન વૉશિંગ. જેમ કાળાં કામને ધોળાં કરવા માટે વ્હાઈટ વૉશ શબ્દ વપરાય અથવા કોઈના વિચાર બદલવા બ્રેન વૉશિંગ વપરાય છે એમ નફા આધારિત પ્રવૃત્તિ પર લીલું લેબલ લગાડવામાં આવે એ ગ્રીન વૉશિંગ!

અત્યારે તો વિશ્વભરમાં પર્યાવરણ જાગૃતિના પ્રભાવને લીધે મોટી મોટી કંપનીએ એમની પ્રોડક્ટ્સ અને પ્રોડક્શન-ઑપરેશનને સસ્ટેનેબલ, ઝીરો કરવાં પડે છે. કાર્બન ઉત્સર્જન (ઈમિશન) કેવી રીતે બનાવવાં એ માટે ઘણી જાહેરાતો-આયોજનો આને લીધે કંપનીઓ એકબીજાથી આગળ નીકળવા પોતે વધારે ગ્રીન એટલે કે પર્યાવરણપ્રેમી હોવાના દાવા કરવા લાગી છે. એટલું જ નહીં, જેમ ઍડ્વર્ટાઈઝંઝંગમાં મોટી મોટી કંપનીઓ કહેતા ભી દીવાના, સૂનતા ભી દીવાનાની જેમ પુરાવા વગર પોતાની પ્રોડક્ટ શ્રેષ્ઠ હોવાની પિપૂડી વગાડે એ જ રીતે હવે કેટલીક કંપની નક્કર પુરાવા વગર પોતાની પ્રોડક્ટ ગ્રીન હોવાના અને એ પ્રોડક્ટ વાપરવાથી પ્રકૃતિનું રક્ષણ થશે એવા દાવા કરવા લાગી છે. પછી ભલે પ્રોડક્ટથી પ્રકૃતિની રક્ષા તો દૂર, પ્રકૃતિને નુકસાન થતું હોય. પોકળ દાવાની આ છેતરપિંડીને હવે સત્તાવાર રીતે સરકારો પણ ગ્રીન વૉશિંગ તરીકે ઓળખાવી રહી છે અને એ માટે ખાસ નિયમો પણ બનાવી રહી છે.