કુમારઃ સદીને આંબતું સામયિક

એકસો વર્ષ પહેલાં ‘ઊગતી પ્રજાનું માસિક’ મુદ્રાવાક્ય સાથે શરૂ થયેલા ‘કુમાર’નું મુદ્રાચિત્ર હતું (અને છે)-એક હાથમાં લગામ, બીજા હાથમાં ભાલો ધારીને યુવાઊર્જાના પ્રતીક સમો થનગનતો ઘોડેસવાર. પ્રવેશાંકમાં આહવાન હતું કે ‘કુમાર-કુમારીમાંથી, જેઓ ઊછરતા લેખકો હશે એમને અમે યોગ્યતા પ્રમાણે સ્થાન આપીશું, કારણ કે અમારી ઈચ્છા છે કે આ માસિક વાંચનારાનાં હૃદયનું પ્રતિબિંબ બની રહે.’ યુવાવર્ગમાં સંસ્કારસિંચનના ઉદ્દેશથી શરૂ થયેલું આ માસિક કાળની થપાટ ખમતું, ત્રણેક વરસના અંતરાલને બાદ કરતાં અવિરત પ્રકાશિત થતું રહ્યું. રવિશંકર રાવળથી પ્રફુલ્લ રાવલના તંત્રીપદ હેઠળ ગુણવત્તાયુક્ત, વૈવિધ્યસભર વાંચનસામગ્રીથી ત્રણ-ચાર પેઢીને વિચારસમૃદ્ધ કરતું રહ્યું. કિશોર-કિશોરીનાં સંસ્કારસંવર્ધન અને ઘડતરમાં અનન્ય પ્રદાન ધરાવતા ‘કુમાર’ના જન્મની, ક્રમબદ્ધ વિકાસની તથા અનેક વિપરીતતા વચ્ચે લક્ષ્ય ટકાવી રાખવાના સંઘર્ષની કથા બડી રસપ્રદ છે.

- ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ

વાત બરાબર એક સદી પૂર્વેની છે. કલ્પના છે, ગુજરાતની પ્રજાને વિશ્વની ગતિવિધિ અને સંસ્કારઘડતરની સામગ્રી આપતું સામયિક પ્રગટ કરવાની. એ સામયિક એટલે કુમાર. એક સદી પૂર્વે ગુજરાતી ભાષામાં વિશ્વનાં સ્પંદનોને ઝીલીને પ્રગટ થયેલું કુમાર સામયિક એકસો વર્ષ પૂર્ણ કરે એ ઘટના ગુજરાતના સાંસ્કૃતિક ઈતિહાસનું મહત્ત્વનું સોપાન છે. ગુજરાતી ભાષા, સાહિત્ય અને સંસ્કૃતિનાં ઘડતરમાં એણે મહત્ત્વનું યોગદાન આપ્યું અને એથીય વિશેષ તો ગુજરાતને જ્ઞાન અને માહિતીની દૃષ્ટિએ સમૃદ્ધ કરવાની એક સુદીર્ઘ પરંપરા એણે આજ સુધી જાળવી રાખી છે. કુમારના પ્રથમ અંકમાં બચુભાઈ રાવતે નિવેદન આપતાં લખ્યું હતું કે આવતી પેઢીને ખમીરવંતી બનાવવાનો આ સામયિકનો આશય છે.

એનો પ્રારંભ કર્યો ગુજરાતના કળાગુરુ રવિશંકર મહાશંકર રાવળે. એ સમયે ભેખધારી પત્રકાર હાજી મહમ્મદ અલારખિયાનું વીસમી સદી સામયિક એની લેખસામગ્રી અને સચિત્રતા માટે વિશેષ જાણીતું હતું, પરંતુ હાજી મહમ્મદ અલારખિયાના અવસાન પછી વીસમી સદી બંધ પડ્યું. એ સમયે એમની સાથે નિકટતાથી સંકળાયેલા કળાગુરુ રવિશંકર રાવળના મનમાં એક સચિત્ર સામયિક શરૂ કરવાનો વિચાર જાગ્યો. એમણે વિચાર્યું કે ‘આપણે પ્રજાજીવન ખીલવવું હોય તો શાળા અને ઘરની વચ્ચે સંબંધ સાધતું વ્યવહાર, સાહસ અને ચારિત્ર્યમાં સજગતા તથા તાલીમ આપે એવું પત્ર કાઢવું જોઈએ.’

ચિત્તમાં આ વિચાર ચાલતો હતો એ સમયે રવિશંકરભાઈ ભાવનગર ગયા. ત્યાં દક્ષિણામૂર્તિમાં અનંત અને ઉપેન્દ્ર પંડ્યા તથા બીજા કેટલાક વિદ્યાર્થી સાથે મળીને કુમાર નામનું હસ્તલિખિત સામયિક ચલાવતા હતા એ એમણે જોયું. ચૌદેક વર્ષના આ વિદ્યાર્થીઓ પાસેથી કળાગુરુ રવિશંકર રાવળે પોતાના સામયિકના નામની પસંદગી કરી અને એના પ્રથમ અંકમાં અનંત અને ઉપેન્દ્ર કુમારના પહેલા તંત્રીઓ નામનો લેખ લખ્યો. એમનું ઔદાર્ય તો એવું કે એમણે ૧૯૧૮ની ૩૦ જાન્યુઆરીએ પોતે દોરેલાં બે વિદ્યાર્થીનાં સ્કેચ પણ આ લેખ સાથે છાપ્યાં. એ જમાનામાં અમદાવાદમાં બ્લૉક બનાવવાની સગવડ નહોતી આથી એક નવા સાહસ સાથે કુમાર સ્ટુડિયો શરૂ કર્યો. એમની સાથે બચુભાઈ રાવત નવજીવનની નોકરી છોડીને કુમાર સામયિકમાં જોડાયા.