મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

વેદ વ્યાસ, વિદુર અને સંજય એ ત્રણેયમાં સમાનતા એ હતી કે એમાંથી કોઈની માતા મોટા ઘરની દીકરી નહોતી. વેદ વ્યાસની માતા માછીમાર હતી, જ્યારે વિદુર અને સંજયની માતા દાસી હતી.

- દીપક સોલિયા

હું નો'તો કે'તો?

કોઈ માણસ આવું જ્યારે કહે ત્યારે તેનો અર્થ મોટે ભાગે એવો થતો હોય છે કે જુઓ, હું કેટલો બુદ્ધિશાળી છે. અમુક દુર્લભ જ કિસ્સા એવા હોય છે, જેમાં પસ્તાવાની લાગણી સાથે એવું કહેવાતું હોય છે કે ખબર તો મને પહેલેથી હતી, પણ..

પ્રાયશ્ચિત્તના આવા સાચા ભાવ સાથે ધૃતરાષ્ટ્રએ કુરુક્ષેત્રના યુદ્ધના અંતે સાથી-સારથિ સંજય સમક્ષ એક અત્યંત ન લાંબી કબૂલાત કરી, જેનો સૂર એવો હતો કે અમે હારીશું એની મને ખબર તો હતી જ, પરંતુ હું મારી જાતને અને મારા દીકરા દુર્યોધનને રોકી ન શક્યો.

માણસ અજાણતાં ભૂલ કરી બેસે ત્યારે એ પોતાની જાતને એવું કહીને સાંત્વન આપી શકે કે આમાં મારું ધાર્યું ન થયું, ધાર્યું ધરણીધરનું થયું; બાકી મને પહેલેથી ખબર હોત તો આવું કામ મેં ન કર્યું હોત.

આવું સાંત્વન માણસ જાણીજોઈને ભૂલ કર્યા બાદ પોતાની જાતને આપી શકતો નથી. ખરાબ પરિણામની જાણ હોવા છતાં ખોટું કર્યા પછી કયા મોઢે માણસ પોતાને સાંત્વન આપે? આવી સ્થિતિમાં થતો પસ્તાવો ભારે માંયલો હોય છે. ધૃતરાષ્ટ્રને યુદ્ધ બાદ આવો ઉત્કટ પસ્તાવો થયો. એ રડીરડીને બેભાન થઈ ગયા.

થોડી વારે એ ભાનમાં આવ્યા. એમણે સંજયને કહ્યું: ‘હવે જીવતા રહેવાનો કોઈ અર્થ નથી. મારે મરી જવું છે. આ જ ઘડીએ મરી જવું છે.’ આટલું કહીને ધૃતરાષ્ટ્ર એવી રીતે મોટા મોટા નિસાસા નાખવા લાગ્યા, જાણે કોઈ નાગ ફૂંફાડા મારી રહ્યો હોય. સંજય એમને શાંતિથી જોતો રહ્યો. એ જરાય વ્યાકુળ ન થયો.

આ સંજય મહાભારતનું નાનું પણ રાઈના દાણા જેવું પાત્ર છે. એ આમ તો એક સેવક છે, પરંતુ એની સ્વસ્થતા અને સમજદારી ઘણી ઊંચી છે. સંજય સેવક હોવા ઉપરાંત શિક્ષક પણ છે. માનવજાતને અનેક મહાન પાઠ શીખવતાં મહાભારતમાં ગુરુ તરીકે જે સૌને કશુંક શીખવે છે એવાં કેટલાંક જે સમજદાર-જ્ઞાની પાત્રો છે તેમાં ટોચ પર તો શ્રી કૃષ્ણ જ છે, પરંતુ પછીના ક્રમે, સિનિયોરિટી પ્રમાણે ભીષ્મ, વેદ વ્યાસ, વિદુર અને યુધિષ્ઠિર ઉપરાંત મૂકી શકાય એવું નામ છે સંજયનું.