ભારતમાં આર્થિક સુધારા: વૈશ્વિકીકરણ, ઉદારીકરણ અને ખાનગીકરણ

ભારતમાં ૧૯૯૧માં લાવવામાં આવેલા આર્થિક સુધારાએ વૈશ્વિકીકરણ, ઉદારીકરણ અને ખાનગીકરણની પ્રક્રિયાની શરૂઆત કરી. દેશે સમાજવાદના આદર્શને કોરાણે મૂકીને આર્થિક વૃદ્ધિ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. તેનાં પરિણામ એક દાયકા પછી મળવા શરૂ થયાં, પણ આ મૂડીવાદી પ્રક્રિયાએ ભારતમાં ભારે આર્થિક અસમાનતા ઊભી કરી. બેકારી-ગરીબીને સદંતર દૂર કરવામાં તે નિષ્ફળ રહી તે હકીકતને નજરઅંદાજ કરી શકાય તેમ નથી.

હેમન્તકુમાર શાહ

ભારતમાં આઝાદી પછી જે અર્થતંત્ર અસ્તિત્વમાં આવ્યું તેને સમાજવાદી અર્થતંત્ર કહેવામાં આવ્યું. આ સમાજવાદી અર્થતંત્રનાં લક્ષણો સામાન્ય રીતે નીચે મુજબ હતાં:

(૧) ભારતમાં સરકારે આયોજન દ્વારા આર્થિક વિકાસ કરવાનો રસ્તો અપનાવ્યો. તે માટે આયોજન પંચની રચના કરવામાં આવી. આયોજન પંચ દ્વારા ૧૯૫૧થી પંચવર્ષીય યોજનાઓ અને વાર્ષિક યોજનાઓ ઘડવામાં આવી અને તેમનો અમલ સરકાર દ્વારા કરવામાં આવ્યો. એટલે કે સરકારે દેશમાં વિકાસ કરવા માટે દેશનાં સંસાધનો ક્યાં, કેટલાં, ક્યારે અને કઈ વસ્તુઓ અને સેવાઓ ઉત્પન્ન કરવા માટે વાપરવાં તે નક્કી કરવાનું રાખ્યું હતું. આયોજન એ સમાજવાદનું ઘણું મોટું લક્ષણ છે.

(૨) સરકારે વસ્તુ અને સેવાઓ ઉત્પન્ન કરવા માટે પોતાની અનેક કંપનીઓ ઊભી કરી અને તેમાં મોટા પ્રમાણમાં મૂડી રોકાણ કર્યું. દા.ત. ONGC, IOC, SAIL, GAIL વગેરે કંપનીઓ ઊભી કરવામાં આવી. આમ, મોટા પ્રમાણમાં જાહેર ક્ષેત્ર અસ્તિત્વમાં આવ્યું. રાજ્ય સરકારોએ પણ આવી અનેક કંપનીઓ ઊભી કરી. એટલે ભારતના અર્થતંત્રમાં એક તરફ ખાનગી કંપનીઓ અને બીજી તરફ સરકારી કંપનીઓ વસ્તુઓ અને સેવાઓ ઉત્પન્ન કરવામાં ફાળો આપતી રહી. આમ, ભારતના અર્થતંત્રમાં જાહેર ક્ષેત્ર મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવતું રહ્યું.

(૩) સરકારે પોતાના તાર-ટપાલ ખાતા દ્વારા પણ સેવાઓ પૂરી પાડી અને તેમાં લગભગ પોતાનો ઇજારો ઊભો કર્યો તો રેલવે વિભાગ દ્વારા રેલ સેવાઓ પૂરી પાડી અને તેમાં તો ઇજારો જ પેદા કર્યો. તાર-ટપાલ ખાતા સામે તો થોડીક પણ સ્પર્ધા આંગડિયા કે કુરિયર સેવાઓ દ્વારા હતી, પણ રેલવે સેવામાં તો સરકારનો સંપૂર્ણ ઇજારો રહ્યો.

(૪) સરકારે ૧૯૫૦ના દાયકામાં વીમા કંપનીઓ અને ૧૯૬૦ના તથા ૧૯૮૦ના દાયકામાં બેંકોનું રાષ્ટ્રીયકરણ કર્યું અને એ રીતે સરકારે મોટા પ્રમાણમાં વીમા અને બેન્કિંગ ક્ષેત્રે પોતાનો ઇજારો ઊભો કર્યો. સરકારી અને સહકારી બેંકો સિવાય ભાગ્યે જ કોઈ ખાનગી બેંકો દેશમાં નાણાં બજારમાં કામ કરતી હતી.