ભારતના દિલમાં વાઘ ઉપરાંત શું શું છે જોવા જેવું?

સાતપૂડા ટાઈગર રિઝર્વ મધ્ય પ્રદેશમાં છ-છ ટાઈગર રિઝર્વ છે. જો કે એ બધાંમાં સાતપૂડાનું સ્થાન કંઈક ઔર છે. ખાસ્સો મોટો વિસ્તાર અને એમાં વન્યજીવોની ભરમાર. છોગામાં, સદીઓ અગાઉના રૉક પેન્ટિંગ્સ સાથેની અનેક ગુફા સાતપૂડાને અન્ય જંગલથી અલગ પાડે છે. વળી, એની નજીકમાં જ છે મધ્ય પ્રદેશનું કશ્મીર ગણાતું પંચમઢી હિલસ્ટેશન.

- નિતુલ ગજ્જર

ક્યાંક ઘાસિયાં મેદાન તો ક્યાંક હરિયાળાં વૃક્ષો, આછી આછી ટેકરીઓ, ખળખળ વહેતી નદી, ગાઢ ઝાડીઝાંખરાં, એ વચ્ચે ફેલાયેલું વિશાળ સરોવર અને આ બધાં વચ્ચે દૂર દૂર સુધી માણસનું ક્યાંય નામોનિશાન નહીં.

આમ તો આવાં દશ્યો ઘણાં જંગલમાં જોવા મળે. હા, આ પણ એક વનવિસ્તાર જ છે. એ છે મધ્ય પ્રદેશનું સાતપૂડા જંગલ. રાજ્યની વચ્ચોવચ આવેલા નર્મદાપુરમ જિલ્લામાં નર્મદા નદીના કિનારે જ આ વિશાળ જંગલ છે. કુલ ૨૧૦૦ સ્ક્વેર કિલોમીટરમાં ફેલાયેલું આ વિશાળ જંગલ કુદરતી સૌંદર્ય અને અઢળક જંગલી જીવોનું ઘર છે. સાથે જ આ જંગલ વાઘનો પણ પ્રાકૃતિક આવાસ છે માટે ૧૯૮૧થી સાતપૂડાના કેટલાક વિસ્તારને ટાઈગર રિઝર્વ જાહેર કરી દેવામાં આવ્યો છે, જ્યારે બાકીનો વિસ્તાર સાતપૂડા રાષ્ટ્રીય ઉદ્યાન તરીકે જાણીતો છે.

વર્ષ ૨૦૧૦માં સાતપૂડામાં માત્ર ૧૩ વાઘ હતા, જેની સંખ્યા ૨૦૨૧માં વધીને ૪૮ સુધી પહોંચી ગઈ અને આ જ કારણે ગયા વર્ષે સાતપૂડાને TX2 તરીકે ઓળખાતો પ્રતિષ્ઠિત એવૉર્ડ મળ્યો. સાતપૂડાની ખાસિયત એ છે કે એ ભારતનાં સૌથી જૂનાં આરક્ષિત જંગલમાંથી એક છે અને મધ્ય ભારતસ્થિત સાતપૂડા પર્વતમાળામાં મોટા ભાગે માનવપ્રભાવથી ભેળસેળ રહિત એવો સંરક્ષિત વિસ્તાર છે. આ અનોખો વિસ્તાર મધ્ય પ્રદેશના પ્રથમ બાયોસ્ફિયર રિઝર્વનો ભાગ છે. મધ્ય ભારતની સૌથી સમૃદ્ધ જૈવવિવિધતા (બાયો-ડાઈવર્સિટી) પણ અહીં જોવા મળે છે. આ ખાસિયતને કારણે જ ભારત સરકારે બે વર્ષ અગાઉ જ સાતપૂડા ટાઈગર રિઝર્વનો યુનેસ્કોના વર્લ્ડ હેરિટેજ લિસ્ટમાં સમાવેશ કરવા રજૂઆત કરી છે. સાતપૂડાના જંગલમાં ૫૦ જેટલા અતિ પ્રાચીન રૉક શેલ્ટર છે અને આવી કેટલીક ગુફામાં સદીઓ અગાઉ પથ્થર પર કોતરાયેલાં ચિત્રો છે. આ હકીકત પણ સાતપૂડાને બીજા વનવિસ્તારોથી વેંત ઊંચું સ્થાન આપે છે.

આ જંગલમાં આજે કુલ ૫૦ વાઘ વિચરે છે. એ ઉપરાંત, રીંછ, દીપડા, ગૌર (ગ્રેટ ઈન્ડિયન બફેલો), બારાસિંગા, ચોસિંગા, હરણ, સાબર, ઝરખ, શિયાળ, લંગૂર, યુરેશિયન ઓટર, વગેરે પ્રાણી, અનેક પ્રજાતિનાં પક્ષી અને અઢળક પ્રકારના સરીસૃપ આ જંગલમાં જોવા મળે છે. મહારાષ્ટ્રનું સ્ટેટ એનિમલ ઈન્ડિયન જાયન્ટ સ્ક્વેિરલ (ભારતમાં જોવા મળતી ખિસકોલીની સૌથી મોટી પ્રજાતિ) પણ મધ્ય પ્રદેશમાં માત્ર અહીં જ જોવા મળે છે. સાતપૂડા ટાઈગર રિઝર્વનો લોગો પણ આ ખિસકોલી જ છે.