બિજ-થિંગ

યુદ્ધભૂમિ પર જન્મેલું કલા સ્વરૂપ: અફઘાન વાર રગ્સ

- પ્રિયંકા જોષી

યુદ્ધ માણસના જીવનને જ નહીં, જીવન સાથે જોડાયેલી તમામ બાબતો પર ભૂંસાય તેવી છાપ છોડે છે. યુદ્ધ ભલે બંને મોરચે સૈનિકો દ્વારા લડાતું હોય, પરંતુ તે સામાન્ય નાગરિકોને પણ પ્રભાવિત કર્યા વિના રહેતું નથી. મિસાઇલો જમીન પર પડે છે અને લોકોના અંતર ઘવાય છે. ગોળીબાર સરહદો પર થાય છે અને લોકોના હૃદય વીંધાય છે. ભૌગોલિક સ્તરે રાચતી આ સ્થિતિ માનવીના ચિત્તને તહસનહસ કરી નાખે છે. કલાનો જન્મ પણ મનુષ્યના હૃદયમાંથી થાય છે. વિક્ષિપ્ત હૈયામાંથી કલાના અપૂર્વ સ્વરૂપનો જન્મ થાય છે. જ્યાં અભિવ્યક્તિમાં આંસુ ભળેલાં છે, સૌંદર્યમાં વ્યથા, રંગોમાં પીડા અને ભાતમાં અનેક પ્રશ્નો વણેલા હોય છે, યુદ્ધની ભૂમિકા ૫૨ જન્મેલ આવું જ એક કલા સ્વરૂપ એટલે અફધાન વૉર ૨ગ્સ.

રગ્સ - કાર્પેટ - જાજમ કે જમીન પર પાથરવાની સાદડી 

અફઘાનિસ્તાનમાં આ વણાટઉદ્યોગની પરંપરા હજારો વર્ષોથી ચાલી આવે છે. ઉત્તર અને પશ્ચિમ વિસ્તારોના ૩૪ પ્રાંતોમાં આ ઉદ્યોગ ચાલે છે. મોટા ભાગે અફઘાન, તુર્કી અને ઉઝબેક આ વ્યવસાય સાથે સંકળાયેલા છે. આ કલાને અસંખ્ય આંતરરાષ્ટ્રીય પુરસ્કારો પ્રાપ્ત થયા છે, જીત્યા છે. તેનું મુખ્ય બજાર પાકિસ્તાનના પેશાવર, ઇસ્લામાબાદ, ક્વેટા અને દુબઈનાં શહેરોમાં આવેલાં છે. આશરે બે મિલિયન લોકો આ ઉદ્યોગમાં કાર્યરત છે.

અફઘાનિસ્તાનના પશ્ચિમ વિસ્તારમાં બનતી જાજમોને ‘શિંદાન્ડ’ અને ‘અદ્રાસ્કન’ કહે છે. આ પરંપરાગત શૈલી રસપ્રદ અને વિશિષ્ટ હોય છે. માનવ અને પ્રાણી આકૃતિઓની વિચક્ષણ આકૃતિઓ તેની ખાસિયત છે. દેશના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ભાગમાં અફઘાનિસ્તાનના વતની બલૂચ લોકો દ્વારા બનાવવામાં આવતી જાજમને ‘બલુચી રગ્સ' કહે છે, તેનો ઉપયોગ પ્રાર્થના સમયે થાય છે.

કાર્પેટ બનાવવાની આખી પ્રક્રિયામાં સ્ત્રીઓનો સમાન ભાગે સહયોગ હોય છે. ઘેટાં પર ઊન ઉતારવાનું કામ પુરુષો કરે છે. તેને ધોઈને સ્વચ્છ કરી સુકાવવું, તેમાંથી દોરા તૈયાર કરવાનું કામ સ્ત્રીઓ કરે છે. ઊનને રંગવાનું કામ પરંપરાગત કારીગરો કરે છે. તેમની પાસે વનસ્પતિમાંથી બનાવેલા રંગો હોય છે, પ્રમાણસર મેળવણી કરીને તેઓ અપેક્ષિત રંગથી ઊન રંગી આપે છે. એ પછી સૌથી મહત્ત્વનું કામ એટલે કે વણાટકામ શરૂ થાય છે, જેમાં મોટા ભાગે સ્ત્રીઓ કામ કરે છે. તે પછી તેને ફિનિશિંગ આપીને બજાર સુધી પહોંચાડવાનું કામ પુરુષો કરે છે.