અમદાવાદ અને ટાઉન પ્લાનિંગ

૧૪૫૧માં બંધાયેલ કાંકરિયા તળાવનું, ટાઉન પ્લાનિંગ સુધારણાના ભાગ રૂપે ૧૮૭૩માં રિપેરિંગ કરવામાં આવ્યું. ૩૪ સાઇડ અને આજુબાજુના બગીચા સાથે ૭૨ એકરમાં ફેલાયેલું હતું બોમ્બે ટાઉન પ્લાનિંગ ઍક્ટ ૧૯૧૫ હેઠળ બોમ્બેના કન્સલ્ટિંગ સર્વેયર મિ. એ.ઈ. મિરાંતે અમદાવાદનો પ્રથમ કોમ્પ્રિહેન્સી પ્લાન ૧૯૧૬માં બનાવેલો

- ડો. વત્સલ પટેલ

અમદાવાદ ભારતનું ભૌગોલિક દૃષ્ટિએ આઠમું મોટું શહેર છે, પણ વસતિ પ્રમાણે પાંચમા ક્રમે છે. ૧૮૬૬ ચો.કિ.મીનો વિસ્તાર ધરાવતું આ શહે૨ સમુદ્રથી ૫૩ મીટરની ઊંચાઈએ આવેલું છે. અહેમદશાહ બાદશાહે આ શહેરનો પાયો ૨૬મી ફેબ્રુઆરી, ૧૪૧૧ને ગુરુવારે બપોરે ૧.૨૦ વાગ્યે સાબરમતીના કિનારે નાખ્યો અને શહેરનું નામ અહેમદાબાદ રાખ્યું. જે સમયાંતરે અપભ્રંશ થઈ અમદાવાદ તરીકે પ્રખ્યાત થયું. અમદાવાદની નગર રચના એટલે કે, ટાઉન પ્લાનિંગ તેના લૉકેશનને સમજીને કરવામાં આવેલી, તેની મોટી મોટી પોળો ઉત્તરથી દક્ષિણ દિશા તરફની અને નાની ગલીઓ પણ એ જ રીતે તે જમાનાની જરૂરિયાત અને સંસાધનોને ધ્યાનમાં રાખીને આશરે આઠ ફૂટ પહોળી બનાવેલી. મકાનનાં છાપરાં રસ્તા તરફ પ્રોજેક્ટ કરેલા જેથી ભરઉનાળામાં પણ શહેરને ઠંડું રાખતા અને બપોરના સમયે પણ અવરજવર થઈ શકતી. ઈ.સ. ૧૪૮૭માં અહેમદશાહના પૌત્ર મોહંમદ બેગડાએ અમદાવાદની ફરતે કોટ ચણાવ્યો, જેમાં ૧૨ દરવાજા અને ૧૮૯ પંચકોણી બુરજો હતા.

અમદાવાદની સાબરમતીમાં બારેમાસ વહેતું પાણી, આજુબાજુના વિસ્તારમાં થતો કપાસનો પાક અને આબોહવા અમદાવાદીઓ માટે કાપડ ઉદ્યોગની ઉત્તમ તક હતી. તે ઉપરાંત મોગલ સમયમાં જરઝવેરાતનો ધંધો અમદાવાદના ઝવેરીઓ દુનિયાભરમાં ખૂબ બખૂબી કરતા. આમ અમદાવાદી પ્રજા પૈસેટકે સુખી, પણ શહેરની સમૃદ્ધિમાં શહેરીજનોનું સ્વાસ્થ્ય મોટો ભાગ ભજવે. શહેરીજનોનું આરોગ્ય એ ટાઉન પ્લાનિંગની જનેતા છે. અમદાવાદમાં વારંવાર થતાં પ્લેગ (ઈ.સ. ૧૮૯૭, ૧૯૦૭, ૧૯૧૬, ૧૯૧૮), દર વર્ષે થતો કોલેરા, ટાઈફોઈડ, મેલેરિયા જેવા રોગો સામે લડવા શહેરનું ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર એટલે કે માળખાકીય સુવિધા જેવી કે નળ, ગટર, રસ્તા સુધારવાનું કામ શહેરના વહીવટદારોએ હાથમાં લેવું પડે તેથી શહેરનો વહીવટ કરતી સંસ્થા ‘સુધરાઈ’ કહેવાતી. અમદાવાદ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના મૂળમાં ‘ટાઉન વૉલ કમિટી’ છે. ટાઉન વૉલ કમિટીમાંથી મ્યુનિસિપલ કમિશન (૨૩.૧૨.૧૮૫૬) ત્યાર બાદ મ્યુનિસિપાલિટી (૧૮૭૪), મ્યુનિસિપલ બરો (૧૯૨૫) અને અંતે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન (જુલાઈ, ૧૯૫૦) બીપીએમસી ઍક્ટ ૧૯૪૭ હેઠળ સ્થાપિત થયું.