સૌરાષ્ટ્રનો ઘેડ પંથક દર વર્ષે બેટમાં કેમ ફેરવાય છે?

રાષ્ટ્રના દક્ષિણ-પશ્ચિમ ભાગની દરિયાઈ પટ્ટી પર આવેલો ઘેડ વિસ્તાર વિશિષ્ટ ભૌગોલિક સ્થિતિ ધરાવતો હોવાથી વારંવાર વરસાદી પૂરની આપદાનો ભોગ બને છે. અહીંનાં ૧૦૦થી વધુ ગામોના લાખો લોકો છેલ્લા પાંચેક દાયકાથી આ સમસ્યાનો સામનો કરી રહ્યા છે, છતાં કોઈ સરકાર એનું કાયમી નિરાકરણ લાવી શકી નથી. તાજેતરમાં અતિભારે વરસાદથી ફરી ઘેડનાં ગામો ટાપુમાં ફેરવાયાં ત્યારે આવો, આ પ્રશ્નનાં મૂળ અને સંભવિત નિરાકરણ વિશે જાણવું મહત્ત્વનું છે.

- દેવેન્દ્ર જાની (રાજકોટ)

સાહેબ, અમારાં ખેતરમાં ચારેકોર પાણી ફરી વળ્યાં છે. પાક ધોવાઈ સીં, માટી ધોવાઈ ગઈ. હવે ચોમાસું પાક તો લઈ શકીએ એમ નથી. લાખોનું નુકસાન છે. સરકારી સર્વે થાય છે, પણ વળતર મળતું નથી. ગયા વર્ષનું હજુ કંઈ મળ્યું નથી...

બામણાસા ગામના લાખાભાઈ નામના ખેડૂત કમરસમા પાણીમાં ઊભા રહીને આપવીતી કહી રહ્યા છે. આ પીડા ઘેડના હજારો ખેડૂતો અને લાખો લોકોની વેદનાનો પડઘો છે. બામણાસા એક જ ગામ નહીં, પણ ગત સપ્તાહે જૂનાગઢ, પોરબંદર, માંગરોળ, ઉપલેટા પંથકમાં મેઘતાંડવથી ફરી એક વાર ઘેડ પંથકનાં ૧૦૦થી વધુ ગામો ટાપુમાં ફેરવાઈ ગયાં.

જો કે આ સમસ્યા નવી નથી. ઘેડથી ૮૦-૧૦૦ કિલોમીટર દૂર રાજકોટ, ધોરાજી, ઉપલેટા કે જૂનાગઢમાં શ્રીકાર વર્ષા થાય તો અતિવૃષ્ટિનો ભોગ લાખો ઘેડવાસીઓએ બનવું પડે છે. આનું આર્થિક પરિણામ ગણો તો અહીં વર્ષના ત્રણને બદલે એક શિયાળુ પાક જ લઈ શકાય છે. તાલુકાસ્તરથી સંસદ સુધી આ પ્રશ્ન ઉઠાવવામાં આવ્યો છે, પરંતુ એનું સમાધાન થતું જ નથી.

આ સમસ્યાને સમજવા માટે સૌરાષ્ટ્રની ભૌગોલિક પરિસ્થિતિ જાણવી પડે. ખેડૂતો અને સ્થાનિક આગેવાનો કહે છે કે સૌરાષ્ટ્ર પ્રદેશ ઊંધી રકાબીના આકારનો છે. ચોટીલા એ ઊંચો ભાગ છે, જ્યાંથી સમુદ્ર તરફ જતો વિસ્તાર ઢાળવાળો બને છે એટલે રાજકોટ, જસદણ, જેતપુર કે જૂનાગઢ તરફ સાંબેલાધાર મેહ વરસે તો નદીઓ અને ડેમ ઓવરફ્લો થાય, જેનું ધસમસતું પાણી ઘેડને જળબંબાકાર કરી નાખે. મુખ્ય તો ભાદર, ઓઝત અને મધુવંતી નદીનાં ઘોડાપૂર ઘેડને ધમરોળે છે. અધૂરામાં પૂરું, ઘેડની જમીન સમથળ હોવાથી ખેતરો પાણીથી લથબથ થઈ જાય છે. બીજું, રાજકોટ જિલ્લામાં ભાદર નદીની ૨૦૦ મીટરની પહોળાઈ ઘેડ સુધીમાં તો ૩૦-૩૫ મીટરની થઈ જાય છે. ઓઝત નદી પણ વંથલી પાસે પહોળી છે, પણ માંગરોળનાં ગામોમાં એ પહોંચે ત્યારે સાંકડી થઈ જાય છે. પરિણામે પૂરના સંજોગોમાં આ નદીનાં પાણી કાંઠા વળોટીને ખેતરોમાં ફરી વળે છે.

ઘેડ પંથકની સમસ્યા એ છે કે એક વાર અહીંનાં ગામોમાં ઘૂસેલાં પાણી ક્યારેક તો બે-બે મહિના સુધી ઊતરતાં નથી!