જડીબુટ્ટીના જાણતલ કરે છે ઉપચાર

જંગલની કીમતી વનસ્પતિથી પ્રાચીન પદ્ધતિએ આરોગ્ય સારવાર કરતા આદિવાસી વૈદું ભગતનાં નામ-કામ બહુ અજાણ્યાં નથી.એમની સસ્તી અને કારગત ઔષધિય ચિકિત્સાકળાને હવે સરકારી પીઠબળ પણ મળી રહ્યું છે.

- મહેશ શાહ (અમદાવાદ)

‘મ ને ઘણી વાર ડાબા પગમાં સખત દુખાવો થાય છે. એમાં એલોપથી અને આયુર્વેદની દવાથી ફાયદો થયો નથી. દુખાવામાં રાહત થાય એવી દવા તમારી પાસે છે?' એક ગૃહસ્થે સ્ટૉલધારક યુવકને પૂછ્યું.

યુવકે એમને ખુરસીમાં બેસાડ્યા. થોડી હળવાશ થઈ એટલે પેલા ભાઈએ ડાબા પગમાં દુખાવાની જગા સ્ટૉલધારકને બતાવી. એણે વધુ જાણકારી મેળવીને પાવડરનું એક પૅકેટ આપ્યું. એમની જેમ બીજા લોકોએ પણ અમુક સ્ટૉલમાંથી કેટલીક ઔષધિની માહિતી મેળવી. આ દશ્ય છે થોડા દિવસ અગાઉ અમદાવાદમાં યોજાયેલા પરંપરાગત આદિવાસી વનૌષધિય પ્રદર્શન અને વેચાણ મેળાનું.

છ દિવસીય મેળામાં વલસાડ, ડાંગ, નવસારી, અરવલ્લી અને દાહોદ જિલ્લાના આદિવાસી વૈદું ભગતના ૬૫થી વધુ સ્ટૉલ્સ હતા. એમાં જુદી જુદી વનસ્પતિમાંથી બનાવેલાં પાવડર, દવા ઉપરાંત અમુક વૃક્ષની ડાળી, પાંદડાં, છાલ, ફળ પણ નજરે પડતાં હતાં.

વૈદું ભગત એટલે જંગલોમાંથી મળતી કીમતી જડીબુટ્ટીથી પરંપરાગત પદ્ધતિથી સારવાર કરનારા વૈદ્ય. સામાન્યપણે આયુર્વેદ નિષ્ણાતને વૈદ્ય કે વૈદ્યરાજ અને પ્રભુ ભક્તિગાન કરનારાને આપણે ભગત કહીએ છીએ. એથી જુદું નામ-કામ છે આદિવાસી વૈદ્ય એટલે કે વૈદું ભગતનું. એક અંદાજે રાજ્યમાં બારસો જેટલા આદિવાસી વૈદું ભગત છે, જે જંગલોમાંથી મેળવેલી સંજીવની સમી કીમતી જડીબુટ્ટીથી લોકોની સારવાર કરે છે. આ પરંપરાગત ઔષધિય ચિકિત્સા પદ્ધતિ અને કોઠાસૂઝના જ્ઞાનને પ્રોત્સાહિત કરવા ગુજરાત સરકારનો આદિજાતિ વિકાસ વિભાગ અને આદિવાસી સંશોધન તાલીમ સોસાયટી વૈદું ભગત માટે વ્યવસાયી તાલીમ અને માર્ગદર્શન તથા ઔષધ વેચાણ મેળા યોજે છે. પહેલો મેળો પાંચેક વર્ષ પહેલાં અમદાવાદમાં યોજાયો હતો અને હમણાં બીજો મેળો પણ અમદાવાદમાં જ થયો.

પાછલાં વર્ષોમાં રાજ્યના સનદી અધિકારી (હવે સ્વર્ગીય) એસ.કે. નંદાએ વૈદું ભગતોનાં પારંપરિક ચિકિત્સાજ્ઞાનની જાળવણી માટે અમુક પ્રવૃત્તિ કરી હતી.

ગુજરાતમાં આદિવાસીઓ જુદાં જુદાં જંગલોમાં જાતે જઈને અમુક વૃક્ષની છાલ, ડાળી, પાંદડાં, ફળ,

ફૂલ, થડ, મૂળ, વગેરે લે. પછી એને પાણીથી ધોઈને પરંપરાગત પદ્ધતિથી ઔષધિ બનાવે. એમાં અમુક સામગ્રીને પથ્થર પર લસોટી કે ખાંડણીમાં ખાંડીને પાવડર તથા અમુકમાંથી પ્રવાહી દવા કે ટીપાં બનાવે. એ કામ ઘણેઅંશે મહિલા કરે છે.