ભીંતચિત્રોમાં રસાયેલી મધુરમ્ કૃષ્ણકથા

ઇતિ અહં સર્વસ્ય પ્રભાવો મૂટઃ પ્રવવંતે મત્વાભજન્તેમબુધાભવ-સમન્વિતા અહમ્ આત્માગુડાકેસા સર્વ-ભૂસ્ય-સ્થિતઃ અહમ્ આદિશ્ચ ચ મધ્યમ્ ચ ભૂતાનમ્ અન્ત એવ ચ

- પ્રિયંકા જોષી

હું તમામ આધ્યાત્મિક અને ભૌતિક જગતનો સ્રોત છું; બધું મારામાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. જ્ઞાનીઓ આ સંપૂર્ણ રીતે જાણે છે; તેઓ મારી ભક્તિમાં વ્યસ્ત રહે છે અને હૃદયપૂર્વક મારી પૂજા કરે છે. શ્રીકૃષ્ણ વિરાટ સ્વરૂપ ધારણ કરીને અર્જુનને આ કહે છે. આ કથન યુગયુગાંતર સુધી પ્રસરતું રહ્યું છે. ભારતીય સંસ્કૃતિની ધાર્મિક પરંપરામાં શ્રીકૃષ્ણ અવિભાજ્ય છે. સર્વદેવનમસ્કારમ્ કેશવમ્ પ્રતિ ગચ્છતિ - ન્યાયે લોકપ્રીતિના સઘળા પ્રવાહો અને તેમાંથી જન્મતી કલાની સમસ્ત વિધાઓ શ્રીકૃષ્ણનાં વિપુલ વિરાટ સ્વરૂપોની સ્તુતિ કરે છે. શ્રીકૃષ્ણની બહુપરિમાણીય વિભૂતિ વિવિધ રીતે જોઈ પિછાણીને ચાહવામાં આવી છે. ભક્ત એવો આ ભગવાન, એ સહુને પોતીકો લાગે છે.

ધાર્મિક પરંપરા અનુસાર શ્રીકૃષ્ણનાં અનેક મનોહર સ્વરૂપોનું નિરૂપણ સાહિત્ય, સંગીત ઉપરાંત અન્ય દશ્ય કલાઓમાં વિપુલ પ્રમાણમાં થયું છે. તે આપણા રોજિંદા જીવનક્રમમાં એટલી સહજ રીતે વણાઈ ગયું છે કે તેને અલગથી જોવા માટે દૃષ્ટિ કેળવવી પડે. કોઈ વિદ્વાન, કલાકાર હોય કે કોઈ સામાન્ય જન, સૌનાં જીવનદર્શનમાં શ્રીકૃષ્ણ અવિભાજ્ય રીતે સમાયેલા છે અને એ તેમનાં વિચાર, વલણ અને સર્જનમાં નિરાકાર તો ક્યારેક સાકારરૂપે વ્યક્ત થાય છે. તેને ભક્તોની પ્રીતિ પણ કહી શકાય અને કલાકારોની અભિવ્યક્તિ પણ, તેથી તેને ચોક્કસ માધ્યમોની મર્યાદા ક્યારેય નડી નથી.

સમગ્ર ભારતમાં ભીંતચિત્રોનું આકારણ વિવિધ સ્તરે જોવા મળે છે. રામાયણ મહાભારત ગીતા અને તેને અનુસરીને થયેલાં અનેક સર્જનોને આધારે વિવિધ પ્રદેશ-જાતિ-પંથ અને સંપ્રદાયના લોકોએ ભીંતચિત્રો રચ્યાં છે. જુદા-જુદા કાળખંડોમાં તેનાં રૂપ બદલાતાં રહ્યાં છે.

મુંદ્રા-કચ્છના વતની કલા મર્મજ્ઞ પ્રદીપ ઝવેરીએ ભીંતચિત્રોમાં રામાયણના અનુસંધાન અને કૃષ્ણચરિત્રના નિરૂપણ વિશે ગહન સંશોધન કર્યું છે. તેના ફલસ્વરૂપ બે અંગ્રેજી પુસ્તકો Artistic Connections of Ramayana in Wall paintings Life of Krishna Depicted on Wall painting મળ્યાં છે. તાજેતરમાં કલાતીર્થકલાગંગોત્રીના ગ્રંથરૂપે ‘ભીંતચિત્રોમાં કૃષ્ણચરિત્ર' – ગુજરાતી અવતરણ પ્રકાશિત થયું છે. ભુજ-કચ્છના ડૉ. પૂર્વી ગોસ્વામીએ તેનું ગુજરાતીકરણ કર્યું છે.