ટીકાચરિત ‘માણસ'!

કેટલીક લાયકાતો, ડિપ્લોમા કે ડિગ્રી કર્યા વગર પણ મળી જાય છે. મેં ખુશ થઈને પેલા મિત્રને કહ્યું, ‘તમને મારા હાસ્યલેખો ગમે છે એ જાણીને આનંદ થયો!’

- હર્ષદ પંડ્યા ‘શબ્દપ્રીત’

કેટલાંક એવાંય લોકો છે કે જ્યાં સુધી એ કોઈની ટીકા ન કરે ત્યાં સુધી એમને ખાધેલું પચતું નથી અને પેટ સાફ આવતું નથી. ટીકા એમના માટે રેચક પદાર્થ છે. આવા લોકો ટીકાને એક પ્રકારનું ટૉનિક માને છે. ટીકા કરવાથી એમનાં પેટ તો સાફ આવે છે, દિમાગ પણ એ પછી હળવાં ફૂલ થઈ જાય છે એવું એ લોકોનું માનવું છે. અહીં જોકે પ્રશ્ન એ પેદા થાય કે આવાં લોકોનાં દિમાગ હળવાં ફૂલ થઈ જાય છે એ, પેટ સાફ આવવાથી થઈ જાય છે કે ટીકા કર્યા પછી થઈ જાય છે એ સંશોધનનો વિષય છે. ટૂંકમાં, ટીકા એક રામબાણ ઔષધનું કામ કરે છે એવું કેટલાક ટીકાનિષ્ણાતોનું કહેવું છે.

એક આ જ એવો વિષય છે, જેની કોઈ ટ્રેનિંગ આપવામાં નથી આવતી. ‘ટીકાજ્ઞાન મેળવો માત્ર ત્રણ માસમાં’ કે ‘ટીકા શિક્ષણ આપતી અમારી એકમાત્ર ઇન્સ્ટિટ્યૂટમાં ઍડ્મિશન મેળવો અને ટીકાશિરોમણિની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરો’ આવી કોઈ પણ પ્રકારની જાહેરાત કરતી સંસ્થાઓ હજુ શરૂ નથી થઈ. આના માટે સરકારની કે સમાજની ઉદાસીનતા અને આળસ જવાબદાર છે એવું કહેવાનો અમારો લેશમાત્ર આશય નથી. આ બાબતે અમારે એક જ સ્પષ્ટતા કરવાની કે જે જ્ઞાન, જે શિક્ષણ અને જે કેળવણી વ્યક્તિમાં ‘સ્વયંભૂ’ જ પ્રગટે છે, એનું જ સાચું મહત્ત્વ છે. જે જ્ઞાન સ્વયંભૂ હોય એના માટે સ્કૂલો, કૉલેજો, વિદ્યાપીઠો, યુનિવર્સિટીઓ કે પછી કોચિંગ ક્લાસીસ જેવી સંસ્થાઓ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે.

ટીકોપનિષદમાં ટીકાનાં બે સ્વરૂપ દર્શાવ્યાં છે. બે સ્વરૂપોમાં એક છેઃ સકારાત્મક ટીકા અને બીજું છેઃ નકારાત્મક ટીકા.

‘શંકાસંહિતા’માં શંકાનાં બે સ્વરૂપોનું વર્ણન આવે છે. (૧) પ્રામાણિક શંકા - ઑનેસ્ટ ડાઉટ અને (૨) અપ્રમાણિક શંકા - ડિસઑનેસ્ટ ડાઉટ. આમાં ડિસઓનેસ્ટ ડાઉટ વ્યક્તિ માટે ઓછો અને સમાજ માટે વધારે ખતરનાક હોય છે જ્યારે ઑનેસ્ટ ડાઉટ વ્યક્તિ અને સમાજ બંને માટે ઉપકારક હોય છે. ન્યૂટને એવો ઑનેસ્ટ ડાઉટ ન કર્યો હોત કે સફરજન ઉપરની તરફ કે આડું-અવળું ન ગયું અને નીચે જ કેમ આવ્યું? તો આપણને ગુરુત્વાકર્ષણનો નિયમ હજુ પણ ન મળ્યો હોત, પરિણામે સાયન્સમાં એક ચેપ્ટરનો સમાવેશ થતો રહી ગયો હોત.