કલા-સંસ્કૃતિ સત્ય-સૌંદર્ય જેના પ્રાણ છે એવું ગરવું રૂપાળું કલેવર-રૂપાયતન

દત્ત અને દાતાર બંનેનાં દર્શન થાય એવું સ્થળ એટલે દિવ્ય સેતુ દર્શન મંચ. ભૂકંપ પછી તેનું સુંદર નવનિર્માણ થયું છે અને આ સ્થળ અને આસપાસનાં સ્થળોનો ઉપયોગ સાહિત્યિક કાર્યક્રમો માટે ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ કોઈ જ જમણવાર કે કોમર્શિયલ હેતુ માટે પ્રતિબંધિત છે, સૌ આવી શકે છે અને ભવ્ય ગિરનારના શિખર ઉપર ધૂણી ધખાવીને બેઠેલા દત્તનાં દર્શન અને આ તરફ દાતારનાં દર્શન કરી શકે છે.

- રુચિર પંડ્યા

જૂનાગઢની અસ્મિતા સાથે જોડાયેલ સંદર્ભો તપાસીએ ત્યારે રૂપાયતન સંસ્થાનો ઉલ્લેખ અનિવાર્ય બને. રૂપાયતનની સ્થાપના ધીરેનભાઈ ગાંધી અને નવીનભાઈ ગાંધી કે જેઓ ગાંધીજીના ભત્રીજા થાય તેમના દ્વારા કરવામાં આવી હતી. બંનેનો પ્રારંભિક ઉછેર સાબરમતી આશ્રમમાં. પ્રાથમિક ઘડતર ગાંધી વિચારધારામાં પામી તેઓ ગુરુદેવની નિશ્રામાં શાંતિનિકેતન રહ્યા અને નંદલાલ બોઝ, ગુરુદયાલ મલિક પાસેથી ચિત્રકલા સહિતની વિદ્યાઓ પામ્યા. ત્યાર બાદ કલાસેવાર્થે મુંબઈની વાટ પકડી. વિલેપાર્લેમાં રૂપાયતનની સ્થાપના કરી.

સ્થાપના બાદ થોડા જ ગાળામાં ૩૦ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૮ના રોજ બાપુની હત્યા થઈ. બરાબર આ ઘટનાના તેરમા દિવસે જાણે કે બાપુનું પુણ્યતર્પણ કરતા હોય એમ તેઓએ ‘પ્યારા બાપુ’ નામનું સામયિક શરૂ કર્યું જે ગાંધીવિચારના પ્રસાર માટે હતું. એની નોંધપાત્ર વાત એ હતી કે નવીનદાદા અને ધીરેનદાદા બંનેએ સંકલ્પ કરેલો કે, ‘પ્યારા બાપુ’માં એક પણ વિજ્ઞાપનજાહેરાત ન લેવી. એને ઠીક-ઠીક સફળતા મળી ત્યારે બંનેએ વિચાર કર્યો કે શાંતિનિકેતનના જ માર્ગે મોટા પાયે એક કલાધામ વિકસાવવું. ત્યારે રતુભાઈ અદાણીની સેવા-સૌરભ ઘણી અને સમગ્ર સૌરાષ્ટ્ર - ગુજરાતના રાજકારણમાં એમનો સારો એવો પ્રભાવ. રતુભાઈ ધીરેનદા અને નવીનદાના સંબંધી. એટલે બંનેએ રતુભાઈ પાસે માર્ગદર્શન માગ્યું. તે વખતે સૌરાષ્ટ્ર રાજ્ય અને ઢેબરભાઈ તેના મુખ્યમંત્રી. રતુભાઈની સલાહથી ઢેબરભાઈએ ૧૯૫૦ની સાલમાં તાત્કાલિક જૂનાગઢ ખાતે ગિરિ તળેટીમાં ૧૦૦ એકર જમીન લીઝ પર ફાળવી. ધીમે ધીમે ૧૯૫૪માં કામ શરૂ થયું. મૂળ પરિકલ્પના એવી હતી કે ત્યાં કલાકારોની એક કોલોની વસાવવી, આસપાસના હસ્તકલાના કારીગરોને વસાવવા. પોતે બંને પણ હાડોહાડ કલાકાર. એમાં પણ નવીનદા ઉત્તમ ફોટોગ્રાફર. જે-તે સમયે બાપુની તસવીરો માત્ર નવીનદાદા જ લેતા. ધીરેનદાદા ઉત્તમ ચિત્રકાર. કળાની પ્રવૃત્તિઓ સાથે એમણે હાથકાગળ બનાવવાનાં યંત્રો પણ લીધાં. આસપાસના વિસ્તારોમાં લાકડામાંથી કાગળનો માવો મળી રહેતો અને એમાંથી કાગળો બનાવતા. આ હેન્ડમેઇડ પેપરમાંથી જે વેસ્ટ નીકળતું એમાંથી હસ્તકલાના નમૂના પણ બનાવે!