રોગાન કલાને દેવોનાં ચિત્રો થકી જીવંત રાખવાનો પ્રયાસ

કચ્છની માત્ર બે-ચાર કુટુંબો પૂરતી જ મર્યાદિત રહેલી રોગાન કલાના માધ્યમથી પૂરતી આજીવિકા મળતી નથી. આથી આ કલા આજે મૃતપ્રાય બની રહી છે. ત્યારે ભુજ નજીકના માધાપર ગામના એક યુગલે દેવદેવીઓનાં ચિત્રો રોગાન પદ્ધતિથી દોરીને આ કલાના નમૂના સામાન્ય લોકો સુધી પહોંચે અને કારીગરને પણ પૂરતી રોજી મળી રહે તે માટે પ્રયત્નો હાથ ધર્યાં છે.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

કચ્છમાં વસતી વિવિધ જાતિનાં લોકો વર્ષોથી વિવિધ કળા પ્રત્યે સમર્પિત છે. આહીર, રબારી, મહેશ્વરી, મારવાડા, સોઢા, જાડેજા, જત, મુતવા, હાલેપોત્રા, નોડે વગેરે જાતિનાં લોકો ભરતકામ, વણાટકામ જેવી કલાઓને જીવંત રાખવામાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવી રહ્યાં છે. પહેલાંના જમાનામાં જ્યારે સામાન્ય લોકો જાડું કપડું જ પહેરતાં ત્યારે તેના પર તેઓ ભરતકામ કે ચિત્રકામથી વિશેષ સુશોભન પણ કરતાં. આ કપડાં વખત જતાં અન્ય લોકો માટે ફૅશનના સિમ્બોલ બન્યાં પણ ખરાં, પરંતુ આજે માત્ર વિવિધ કલાઓને સહારે જ કોઈ પરિવાર ગુજરાન ચલાવી શકવા સક્ષમ બની શકતો નથી. નવાં પ્રકારનાં કપડાં, નવી ડિઝાઇનનાં કપડાં પરંપરાગત રીતે હાથેથી બનતાં કપડાં કે ડિઝાઇન કરતાં વધુ સસ્તા પડતાં હોવાથી પરંપરાગત કપડાંનો ખરીદદાર વર્ગ ઘટી ગયો છે અને તેના કારણે અનેક કલાઓ આજે એકાદ-બે પરિવારો પૂરતી જ મર્યાદિત રહી છે. આવી જ એક કપડાં પર વિવિધ રંગોથી ડિઝાઇન બનાવવાની કલા છે રોગાન. રોગાન મૂળ પર્શિયન શબ્દ છે. તેનો અર્થ થાય છે તૈલીય. પર્શિયાથી પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રાંત થઈને આ કલા કચ્છ અને ગુજરાતમાં આવી હોવાનું મનાય છે. એક જમાનામાં બનાસકાંઠા, પાટણ, વીસનગર, ડીસા, મહેસાણા, અમદાવાદ આસપાસના વિસ્તારમાં પણ આ કલા પાંગરી હતી. બનાસકાંઠાનું ભાભોર ગામ તો રોગાનના માન્ચેસ્ટર તરીકે પણ ઓળખાતું હતું. તે સમયે રબારી, ભરવાડ, આયર મહિલાઓ રોગાન કામ કરેલા ચણિયા અને ૪ મીટરની સાડી (પછેડી) પહેરવાનું પસંદ કરતી. અત્યારે તો માત્ર લગ્નપ્રસંગે અમુક મહિલાઓ જ આવા ચણિયા અને પછેડી પહેરે છે. આજે આ વસ્ત્રોની કિંમતમાં ધરખમ વધારો થયો હોવાના કારણે તે પહેરનાર વર્ગ ઘટી ગયો છે. તેના કારણે પેઢીઓથી આ કામ કરનારા કારીગરોએ પણ અન્ય કામમાં હાથ અજમાવવાનું શરૂ કરી દેતાં આજે આ રોગાન કામ કરનારા માત્ર બે- ચાર પરિવારો જ બચ્યા છે. નિરોણામાં ખત્રી પરિવાર ઉપરાંત માધાપરનો એક પરિવાર આ કલાને જીવંત રાખવા પ્રયત્નશીલ છે. પૂરતી આજીવિકા મેળવવાના હેતુથી ભુજ નજીકના માધાપર ગામનાં એક દંપતીએ રોગાન કલાથી દેવીદેવતાઓનાં ચિત્ર બનાવવાની પહેલ કરી છે. આ ચિત્રોએ અહીં આવનારા પ્રવાસીઓને તથા અન્ય લોકોને આકર્ષ્યા છે. તેઓ પોતાની કલા યુવક યુવતીઓને શીખવવામાં પણ રસ ધરાવે છે.