કચ્છનો ‘મંઢોમી’ સાહિત્યમાં ખૂબ આદર પામ્યો છે

કચ્છવાસીઓને મન વરસાદ આવે એટલે મહાઉત્સવ સર્જાય. લોકજીવનમાં વરસાદને જેટલું મહત્ત્વ છે તેનું પ્રતિબિંબ કચ્છી સાહિત્યમાં પણ પડ્યું છે. દુષ્કાળની વ્યથા વર્ણવતાં અને વરસાદને આવકારતાં અનેક કાવ્યો કચ્છીમાં છે. ગદ્ય સાહિત્યમાં પણ મેઘમહેરને સન્માન અપાયું છે. મહાકવિ નિરંજન અને કવિવર દુલેરાય કારાણી સહિતના પહેલાંના અને અત્યારના સાહિત્યકારોએ વરસાદને અનોખી રીતે વધાવ્યો છે.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

છેલ્લા બે દાયકા પહેલાં કચ્છ એક દુકાળિયો પ્રદેશ હતો. અત્યારે વાતાવરણમાં આવી રહેલા વૈશ્વિક ફેરફારની અસર કચ્છ ૫ર પણ વરતાઈ રહી છે. ૨૦૦૧ પછી દુકાળનાં વર્ષો ઓછાં નોંધાયાં છે, તેમ જ વરસાદ પડ્યો હોય ત્યારે પણ સામાન્ય રીતે પડતા વરસાદ કરતાં વધુ હોય છે. અવકાશી મહેર વધવાનું પ્રમાણ તો હજુ વધી જ રહ્યું છે. બિપરોય વાવાઝોડું હોય કે અન્ય કોઈ કારણ, પણ આ વર્ષે તો ચોમાસાની શરૂઆત પહેલાં જ પોણા ભાગનું પાણી તો કચ્છમાં વરસી ગયું છે. વરસાદનું પ્રમાણ વધ્યું હોવા છતાં કચ્છીઓનાં મનમાં વરસાદનું આકર્ષણ પહેલાં જેટલું જ રહ્યું છે. થોડો પણ વરસાદ પડે ’ને તનની સાથે લોકોનાં મન પણ ભીંજાય છે. વરસાદના આગમનથી લોકો પુકિત તો થાય જ છે, સાથે-સાથે છલકાઈ ગયેલાં તળાવો પણ પહેલાં જેટલી જ આસ્થાથી વધાવે છે. સામાન્ય કચ્છીમાડુઓનાં મનમાં રહેલા વરસાદના મહત્ત્વને કચ્છી સાહિત્યકારોએ પણ પોતાની રચનાઓમાં સ્થાન આપ્યું છે. સાહિત્યકારો તો વરસાદને ધરતીનો લાડો (પતિ, વર) કહે છે. વરસાદ આવ્યાનો આનંદ લોકો ‘મીં આયો, માંધો આયો, ધરતી તોજો લાડો આયો..’ કહીને વ્યક્ત કરે છે.

કચ્છીમાં વિપુલ સાહિત્ય રચના કરનારા કવિ રવિ પેથાણી ‘તિમિર’ કચ્છી સાહિત્યમાં વરસાદના મહત્ત્વ વિશે જણાવે છે કે, “રણ અને સમુદ્ર વચ્ચે આવેલા આ પ્રદેશના માનવીને મીં કે મેહુલિયાની પ્રતીક્ષા ન હોય તો જ નવાઈ. કચ્છનો વરસાદ કેવો હોય છે - ખાસ કરીને ભાદરવાનો? તો ‘ભરેજા મીં, હિકડે સેડે ડીં ને ધ્યે સેડે મીં.’ ખેતરના એક સેઢા ઉપર વરસાદ હોય અને બીજા ઉપર સૂર્યપ્રકાશ, એટલે કે દિવસ હોય. અત્યાર સુધી અનેક વખત આખું ચોમાસું વાદળો કચ્છના આકાશમાં સંતાકૂકડી રમતાં રહીને વરસ્યા વગર જ ચાલ્યાં જાય છે. આવા કિસ્સાઓ હવે જોકે ઘટી રહ્યા છે, પરંતુ કચ્છને હાથતાળી આપીને જતાં વાદળાં દુકાળની ભેટ દેતા રહેતા હતા. આથી જ કચ્છના લોકજીવન અને સાહિત્યમાં મીંનું મહત્ત્વ અદકેરું છે. લોકસાહિત્ય, બાળગીતો, ઉખાણાં, કહેવતો, અવસર ગીતો, લગ્ન ગીતો અને મરસિયામાં પણ સાહિત્યકારોએ વરસાદને ઝીલ્યો છે.’’