મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

મહાભારતમાં ચમત્કારો, નાટ્યાત્મકતા તથા અતિશયોક્તિઓનો ખીંટીઓ તરીકે ભરપૂર ઉપયોગ થયો છે. જો કે મહત્ત્વ ખીંટીનું નથી, એ ખીંટી પર ટાંગવામાં આવેલો બોધ મહત્ત્વનો છે.

-  દીપક સોલિયા

જેમ્સ બૉન્ડની ફિલ્મોમાં બે ક્લાઈમેક્સ હોય. એક નાનું, એક મોટું. એમાંનું મોટું ક્લાઈમેક્સ સ્વાભાવિક છે કે છેલ્લે હોય, પરંતુ ફિલ્મના આરંભે પણ પાંચ-દસ મિનિટની એક નાનકડી દિલધડક સિક્વન્સ હોય અને એમાં એક ક્લાઈમેક્સ હોય, જે નાનું હોય, પણ રાયના દાણા જેવું હોય. એ આરંભિક તડાફડીથી ફિલ્મનો માહોલ જામે અને પ્રેક્ષક બહારની દુનિયાને પૂરેપૂરી ભૂલીને ફિલ્મમાં પરોવાય.

આવું કરવાની પ્રેરણા જેમ્સ બૉન્ડવાળાઓએ મહાભારતમાંથી લીધી હશે કે નહીં એ તો ખબર નથી, પણ એટલું પાડ્યું કે હજારો વર્ષ પહેલાં રચાયેલા મહાભારતમાં પણ આ રીત અપનાવાઈ છે ખરીઃ અંતે એક પ્રચંડ યુદ્ધ અને આરંભે નાનું, પણ ચોટદાર યુદ્ધ.

મહાભારતના આરંભે જે લડાઈ મુકાઈ છે એ કુરુવંશ અને નાગવંશ વચ્ચેની છે. વધુ સ્પષ્ટ રીતે કહીએ તો કુરુવંશી જન્મેજય અને નાગવંશી તક્ષક, આ બે વચ્ચે જબરો જંગ જામ્યો. એ ઘટનાક્રમના વર્ણનથી સૌતિ ઉગ્રશ્રવાએ નૈમિષારણ્યના ઉત્સુક ઋષિગણ સમક્ષ કથાનો આરંભ કંઈક આવી રીતે કર્યો.

વીર અર્જુનના પૌત્ર પરીક્ષિતનો પુત્ર જન્મેજય એક વાર કુરુક્ષેત્ર વિસ્તારમાં એક મોટો યજ્ઞ કરાવી રહ્યો હતો. યજ્ઞની વેદી પાસે જન્મેજય પોતે પણ બેઠો હતો અને એના ત્રણ ભાઈઓ પણ તેમાં ભાગ લઈ રહ્યા હતા. એટલામાં યજ્ઞની વેદીથી થોડે દૂર એક કૂતરો આવ્યો. જન્મેજયના ભાઈઓએ પથ્થર મારીને એને ભગાડ્યો. કૂતરાને પથ્થર વાગ્યો. એ રડતો રડતો એની માતા સરમા પાસે ગયો.

માતાએ પૂછ્યું: ‘કેમ રડે છે? કોણે તને માર્યું?’

કૂતરું બોલ્યું: ‘જન્મેજયના ભાઈઓએ માર્યું.’

માતા સમજુ હતી, ન્યાયી હતી. એણે કહ્યું: ‘કોઈ અમસ્તું ન મારે. નક્કી તેં કંઈક તોફાન કર્યું હશે. તે યજ્ઞનું ઘી ચાટીને બગાડ્યું? સાચું કહેજે.’

કૂતરાએ સાચી વાત કહીઃ ‘ઘી ચાટવાની વાત તો દૂર રહી. મેં ઘી તરફ નજર પણ નહોતી કરી.’

માતા વીફરી. એ પહોંચી જન્મેજય પાસે અને બોલીઃ ‘મારા આ પુત્રએ તમારું કશું નહોતું બગાડ્યું તો પણ તમે લોકોએ એને માર્યો શું કામ?’

જન્મેજય કશું ન બોલ્યો.

શ્વાનમાતા સરમા બોલીઃ ‘હે જન્મેજય, જા હું તને શાપ આપું છું કે તેં સપનેય નહીં વિચાર્યો હોય એવો ભય તારા જીવનમાં અચાનક આવી પડશે.’

વાત ભવિષ્યના ભયની હતી, પરંતુ જન્મેજય એ જ ઘડીથી ભયભીત થયો.