આવો છે આદિ અનાજનો અર્વાચીન અવતાર

મિલેટ્સ અથવા આપણે જેને જુવાર, બાજરો, નાચણી, સામો, વગેરે નામે ઓળખીએ છીએ એ બરછટ અનાજ કે જાડાં ધાન્યના દબદબાને હરિત ક્રાંતિ પછી ઘઉં-ચોખાનું ગ્રહણ લાગી ગયું હતું. હવે જો કે સરકાર, વિજ્ઞાનીઓ, કૃષિ સંઘો, સેવા સંસ્થાઓ, પાકશાસ્ત્રીઓ, જાગ્રત નાગરિકો દ્વારા મિલેટ્સનાં ઉત્પાદન, વિતરણ, વેચાણના અનેકવિધ પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે. ઉજ્જડ જમીન, વિષમ આબોહવામાં ઓછા ખર્ચે, ઓછા પાણીમાં, અલ્પ સમયમાં ઊગી નીકળતાં મિલેટ્સમાં પોષક તત્ત્વોની ભરમાર છે, જે કુપોષણની સમસ્યાનો કાયમી ઈલાજ છે. ૨૩ ડિસેમ્બરે ‘રાષ્ટ્રીય કિસાન દિવસ’ ઊજવાઈ રહ્યો છે ત્યારે જાણીએ આ પ્રાચીન આહારપ્રણાલીને ભારતીય થાળીમાં પુનઃ પ્રવેશ કરાવવાની કેવી છે ઝુંબેશ?

- સમીર પાલેજા (મુંબઈ)

કોરોનામાંથી હેમખેમ બચી નીકળ્યા પછી મુંબઈસ્થિત બિઝનેસમૅન સર્વેશ પ્રતાપસિંહનું સુગર લેવલ વધી ગયું હતું. આહારને જ ઔષધ માનતા સર્વેશજીએ ધરાર દવા ન લીધી. ઘઉં-ચોખાને રામરામ કરીને એ મિલેટ્સ એટલે કે બરછટ અનાજ તરફ વળી ગયા. એમણે કોઠો અને કુટકી નામે ઓળખાતાં ધાન્યમાંથી બનતી વાનગીઓથી રોજની થાળી ભરી દીધી. થોડા દિવસમાં જ એમનું સુગર લેવલ નિયંત્રણમાં આવી ગયું.

આવો જ અનુભવ મુંબઈની યુવાન ચાર્ટર્ડ એકાઉન્ટન્ટ કિંજલ જૈનનો પણ છે. કિંજલને ત્રણેક વર્ષ પહેલાં અચાનક ધ્યાનમાં આવ્યું કે એનું શરીર ગ્લુટેન ઈન્ટોલરન્ટ છે. (ગ્લુટેન એ એક પ્રકારનું પ્રોટીન છે, જે વિશેષતઃ ઘઉંમાં હોય છે.) ટૂંકમાં, કિંજલ ઘઉંની એલર્જી ધરાવે છે. આવી એલર્જી ધરાવતી વ્યક્તિ ઘઉંમાંથી બનતી વાનગી ખાય ત્યારે એમને અનેક પ્રકારની શારીરિક તકલીફ થાય છે. કિંજલે સોશિયલ મિડિયા પર ખાંખાંખોળા કર્યા તો વીટ ઈન્ટોલરન્ટ હોય એવા લોકોનાં ગ્રુપ બન્યાં હતાં. એમના મારફત જાણકારી મળી કે ઘઉંના વિકલ્પ તરીકે મિલેટ્સ ખાવાં જોઈએ. પિઝા ઝાપટીને ઊછરેલી કિંજલે છેવટે એની મમ્મી-નાની પાસે મિલેટ્સની જાત-ભાતની વાનગી બનાવતાં શીખીને એને આહારમાં સ્થાન આપ્યું ને થોડા દિવસમાં એની તકલીફ અલોપ.

સર્વેશ અને કિંજલની જેમ હજારો-લાખો ભારતીયો આજે જુવાર, બાજરો, રાગી, સામો, કુટકી જેવાં જાડાં ધાનનાં ગુણગાન ગાતાં થાકતાં નથી. આનું કારણ એ કે ઘઉં-ચોખાની તુલનામાં મિલેટ્સમાં પ્રોટીન, કૅલ્શિયમ અને ફાઈબર ઉપરાંત કેટલાંય પોષક તત્ત્વો હોય છે. વળી, એમાં પ્રિઝર્વેટિવ્સ પણ નથી હોતાં. એટલે જ મિલેટ્સના ઔષધિય ગણોનો પરિચય કરાવવા માટે ભારત સરકારે તાજેતરમાં વિદેશી રાજપુરુષો માટે ખાસ મિલેટ્સ લંચનું આયોજન કર્યું હતું. એ ઉપરાંત, સરકારી વેબસાઈટ પર મિલેટ્સના પ્રચાર-પ્રસારમાં લોકસહભાગ મેળવવા જાત-ભાતની ઈનામી સ્પર્ધાનું પણ આયોજન કરવામાં આવ્યું છે. તમે મિલેટ્સ વિશેની ડોક્યુમેન્ટરી બનાવવાથી લઈને રૅસિપી શૅર કરવાની હરીફાઈમાં ભાગ લઈ શકો છો. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીનાં હમણાંનાં ભાષણોમાં મિલેટ્સનું ગુણગૌરવ સતત થતું હોવાથી આ મિશન મિલેટ્સને સરકાર કેટલું વધારે મહત્ત્વ આપી રહી છે એ જણાઈ આવે છે.