સ્વતંત્રતાનું સંગીતઃ મ્યુઝિકલ નેશનાલિઝમ

ભારતની આઝાદીની એક ખૂબી એ રહી છે કે દેશપ્રેમની લાગણીને કળા સાહિત્ય મારફતે પણ લોકો સુધી પહોંચાડવામાં આવી હતી. જાગૃતિ અને ઉત્સાહ પેદા કરવા માટે સંગીતનો ભરપૂર ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. અહીં, આઝાદીમાં કેવાં ગીતોએ કેવી ભૂમિકા ભજવી હતી, તેની આછી ઝલક આપવા પ્રયાસ કર્યો છે.

રાજ ગોસ્વામી

યુરોપમાં, વિશેષ તો જર્મનીમાં, ૧૯મી સદીના પ્રારંભે, સ્વતંત્રતાની ચળવળોના પરિણામે એક તાકાતવર રાજકીય-સામાજિક ફોર્સ તરીકે રાષ્ટ્રવાદનો જન્મ થયો, ત્યારે તેનું એક સ્વરૂપ સંગીતમાં પણ જોવા મળ્યું હતું. તેને મ્યુઝિકલ નેશનાલિઝમ (સંગીતમય રાષ્ટ્રવાદ) કહે છે. છેક, ૧૮મી સદીની શરૂઆતમાં, જ્યારે પશ્ચિમમાં કળાના ક્ષેત્રે પરિવર્તન આવી રહ્યું હતું ત્યારે જર્મન સમાજમાં લોકગીતો અને લોકસંગીતના માધ્યમથી મ્યુઝિકલ નેશનાલિઝમનાં મૂળિયાં નખાયાં હતાં.

એમાં સૌથી મોટું નામ હતું કાર્લ મારિયા વોન વેબરનું. જર્મની જ્યારે ઇંગ્લેન્ડ કે ફ્રાન્સ સામે આર્થિક અને રાજકીય રીતે સાવ પછાત હતું ત્યારે વેબરે લોકગીતો, પરીકથાઓ અને વૂડલેન્ડ હોર્ન્સનો ઉપયોગ કરીને જંગલમાં એકલવીર શિકારીન ઓપેરા રચીને જર્મન પ્રજાને પહેલીવાર તેની સંસ્કૃતિ અને પરંપરા પ્રત્યે જાગૃત કરી હતી. ચાર જ વર્ષમાં, વેબરના રોમેન્ટિક ઓપેરા ન્યૂ યોર્ક અને લંડનના ઓપેરા હાઉસ ગજાવતા હતા. જર્મની શું છે તેની બહારની દુનિયાને આવા રાષ્ટ્રવાદી સંગીત મારફ્તે ખબર પડી હતી. એ પછી તો તમામ યુરોપિન દેશો અને અમેરિકામાં રાષ્ટ્રીય સંગીતના સૂર રેલાઈ ગયા હતા.

એમાંથી ભારત પણ બાકાત નહોતું. ઇન ફેક્ટ, ભારતના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં ગીતસંગીતનું યોગદાન દુનિયાના બીજા કોઈ પણ દેશ કરતાં વધુ છે, કારણ કે મોટા ભાગના દેશોમાં એક જ પ્રકારના લોકો અને એક જ પ્રકારની સાંસ્કૃતિક પરંપરા રહી છે, એટલે એક જ પ્રકારનું રાષ્ટ્રીય સંગીત આસાનીથી ઉદ્ભવ્યું હતું. ભારત એક જ દેશ છે જ્યાં કળા અને સંસ્કૃતિમાં એટલી વિવિધતા હતી કે તેને કોઈ એક રાષ્ટ્રીય ચહેરો આપવાનું સંભવ નહોતું.