મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

માતાએ એના નાગપુત્રોને અનુચિત કાર્ય કરવાની આજ્ઞા આપી. પુત્રોએ આજ્ઞા અવગણી. ક્રોધિત માતાએ એમને શાપ આપ્યોઃ ‘પાંડુવંશી જનમેજયના સર્પયજ્ઞમાં અગ્નિ તમને બાળી મૂકશે.’

- દીપક સોલિયા

સર્પદંશથી મૃત્યુ પામેલી પ્રમદ્રરાને ફરી જીવતી કરવા માટે એનો પ્રેમી રુરુ પોતાનું અડધું જીવન આપી દેવા તૈયાર થયો. એ જોઈને દેવદૂત પહોંચ્યો યમ પાસે અને એણે યમ સમક્ષ એવી રજૂઆત કરી કે રુરુનું અડધું જીવન પ્રમદ્રરાને આપી દેવા જેવું છે. યમરાજે જવાબમાં શાંતિથી આટલું જ કહ્યું: ‘હે દેવદૂત, તમે જો ઈચ્છતા હો તો ભલે ગુરુનું અડધું જીવન પ્રમદ્રરાને મળતું.’

એક તરફ યમરાજ આટલું બોલ્યા અને બીજી તરફ પ્રમદ્રરા એવી રીતે બેઠી થઈ જાણે શાંત-સ્વસ્થ ઊંઘમાંથી ઊઠી હોય. ગુરુને એની પ્રમદ્રરા પાછી મળી. બન્ને પરણી ગયાં. પરણીને ખૂબ સુખી થયાં. એમનું જીવન બધી રીતે યોગ્ય હતું. એમાં કેવળ એક સમસ્યા હતી. પ્રમદ્રરાને સાપ કરડેલો એ વાત ગુરુ પચાવી શક્યો નહોતો એટલે કોઈ પણ સાપને જોઈને એ અત્યંત ક્રોધિત થઈ જતો અને એનો નાશ કર્યા વિના એને ચેન પડતું નહીં.

એક વાર એવું બન્યું કે રુરુ ગાઢ જંગલમાં ગયો. ત્યાં એણે એક બે મોઢાળા સાપને સૂતેલો જોયો. એ વૃદ્ધ હતો. અસલમાં એ ડુંડુભ (ઇંડવું, બિનઝેરી સાપ) હતો. યમના દંડ જેવી લાઠી રુરુના હાથમાં હતી. એણે ડૂંડુભને મારી નાખવા લાઠી ઉગામી એ જોઈને ડુંભ બોલ્યો: ‘હે તપોધન, મેં તમારું કશું અનિષ્ટ કર્યું નથી તો પછી તમે મને શા માટે મારો છો?’

રુરુએ કહ્યું: ‘મારી પ્રાણપ્યારી પત્નીને એક વાર સાપ કરડી ગયેલો, ત્યારથી હું સાપને જોતાંની સાથે જ એનો નાશ કરવાના નિયમનું પાલન કરું છું એટલે હું આજે તને પણ મારીશ. તું આજે તારી જિંદગીથી મુક્ત થઈ જઈશ.’

ડુંડુભે પોતાનો બચાવ કર્યોઃ ‘જે સાપ માનવીને કરડે એ જુદા હોય છે. અમે કુંડુભો ઝેરી નથી હોતા. અમારો સ્વભાવ ઝેરી સાપથી જુદો હોય છે. ઝેરી સાપને જે તકલીફ પડે છે એ તો બધી અમને પણ પડે છે, પરંતુ ઝેરી સાપને જે લાભ મળે છે એ અમને નથી મળતા. તમે તો ધર્મશાસ્ત્રના જ્ઞાતા છો. તમને તો એ જાણ હોવી જોઈએ કે બિનઝેરી બે મોઢાળા ડુંડુભની હત્યા યોગ્ય નથી.’

રુરુ શાસ્ત્રજ્ઞાન પણ ધરાવતો હતો અને સમજુ પણ હતો. એને શાસ્ત્રવચન તો યાદ આવ્યું જ, સાથોસાથ એને એ પણ સમજાયું કે શાસ્ત્ર વિશે જાણકારી ધરાવતો આ ડુંડુભ વાસ્તવમાં કોઈ શ્રાપિત ઋષિ હોઈ શકે. રુરુનો સૂર અચાનક કોમળ થઈ ગયો. એણે ડુંડુભને કહ્યું: ‘હે ભગવન્ ભુજંગ, તમે મને એ કહો કે આવી દશામાં આવી પડેલા આપ વાસ્તવમાં છો કોણ?’