જાદુઈ અને જીવંત જળ

‘જ્યારે પણ જીવન કપરું લાગે અને ક્યાં જવું એ ન સમજાય ત્યારે ઝરણા પાસે ચાલ્યો જજે, એનું સંગીત સાંભળજે અને બધું જ બરાબર થઈ જશે.’

- સ્પર્શ હાર્દિક

ઉનાળામાં સૌથી વધારે સાંભરે શીતળતા અર્પતો છાંયો અને તન-મન તૃપ્ત કરતું ઠંડું પાણી. આ પાણીના બળે જ વિશ્વની મહાન સભ્યતાઓ જન્મી અને વિકસી. એક સમયે પાણીના વહેણને જીવનરેખા ગણી એની આસપાસ વસનારા મનુષ્યોએ આજે એ હદનું કૌશલ્ય મેળવી લીધું છે કે વિશાળ જળરાશિને માઈલો સુધી દૂર વહેવડાવીને સૂકી ધરાની તૃષ્ણા શાંત કરી શકે. આ પાણી ક્યાંથી આવ્યું, ક્યારે અવતર્યું, કેટલું જૂનું છે એ સવાલ કદી કોઈને થાય પણ ખરો. પ્લાસ્ટિકની બૉટલમાં બંધ પાણીમાં અમુક સમય પછી એ પ્લાસ્ટિકના અણુઓ ઓગળવાનું શરૂ કરે એટલે એની એક્સપાયરી ડેટ નિશ્ચિત હોય, ઉપરાંત રેડિયોઍક્ટિવિટીથી દૂષિત થયેલા જળનો પ્રશ્ન અલગ છે, પણ એ સિવાયનું મુક્ત અને સહજ રીતે સંસારમાં વહેતું પાણી એક્સપાયર ના થાય અને સતત જળચક્ર ગતિમાન રહે. અલબત્ત, મનુષ્યને પીવા માટે એમાંનું આશરે ૯૭ ટકા પાણી ખતરનાક ગણાય છે.

સદીઓ સુધી સંસારની લગભગ તમામ સંસ્કૃતિમાં જળ એક મૂળભૂત તત્ત્વ તરીકે જ ગણાતું હતું, પરંતુ મૉડર્ન સાયન્સે એને બે હાઇડ્રોજન અને એક ઑક્સિજનના પરમાણુનું બનેલું જણાવ્યું. રાસાયણિક રીતે ખરું જ, પરંતુ પાણી જેવા અદ્ભુત તત્ત્વની આવી સામાન્ય વ્યાખ્યા અપૂર્ણ જ ગણાય. વિખ્યાત લેખક ડી. એચ. લૉરેન્સે કહેલું, ‘પાણી એટલે એચ-ટુ-ઓ, બે ભાગ હાઇડ્રોજનના અને એક ઑક્સિજનનો, પરંતુ એમાં હજુ એક ત્રીજો ભાગ પણ છે, જેના વિશે કોઈ નથી જાણતું.' રંગ, ગંધ અને ખાસ કશા સ્વાદ વગરનું, ઘન, પ્રવાહી અને વાયુ એમ ત્રણે સ્વરૂપે આપણા સંસારમાં વ્યાપ્ત આ રહસ્યમય તત્ત્વ જીવન જન્માવવાથી લઈને ટકાવવા સુધી શા માટે અગત્યનું બનેલું છે એ સવાલ આગળ હજુ પણ ગૂઢતાનાં વાદળો છવાયેલાં છે. અન્ય કેટલીયે ચીજો જેમ પાણીનો અસ્પષ્ટ ઇતિહાસ પણ ખંગાળવાના પ્રયાસો થયા છે. સૌથી મોટો પ્રશ્ન તો એ જ કે સંસારમાં આટલો વિશાળ જળરાશિ આખરે આવ્યો ક્યાંથી? પૃથ્વી જયારે ધગધગતા પિંડની અવસ્થામાં હતી ત્યારે જ એની ફરતે વાતાવરણના અભાવમાં પાણી વરાળ બનીને અનંત અવકાશમાં ખોવાઈ જવું જોઈતું હતું, પરંતુ એવું ન થયું અને એ જળરાશિમાં જીવનનું બીજ પાંગરી શક્યું.